Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
114
Amma Falesin baxışları ilə bağlı şərhə son olaraq onu da qeyd edək ki, Falesin fəlsəfi suala verdiyi cavab ("su bütün dəyişikliklərin daimi elementidir") sualdan və arqumentlərdən məntiqi olaraq alınmır. Məhz bu hal Falesin Milet sakinləri tərəfindən tənqidinə səbəb olmuşdu.
Anaksimandr (Anaximander) b.e.ə. təqribən 610 və 546 illər arasında yaşamışdır və Falesin daha gənc müasiri idi. Anaksimen (Anaximenes), yəqin ki, b.e.ə. 585 və 525 illər arasında yaşamışdır. Əsərləri. Anaksimandra aid edilən yalnız bir fraqment bizim zəmanəyə qədər saxlanılmışdır. Bundan başqa, digər müəlliflərin, məsələn, iki əsr sonra yaşayan Aristotelin onunla bağlı şərhləri də mövcuddur. Anaksimendən isə bizə üç kiçik fraqment gəlib çatmışdır, onlardan da biri, ehtimal ki, ona aid deyildir. Anaksimandr və Anaksimen, çox yəqin ki, o müqəddəm şərtlərdən başladılar və o sualları öz qarşılarına qoydular ki, bunu onlardan öncə Fales etmişdi. Lakin Anaksimandr suyun dəyişilməz ilk əsas olması barədə müddəa üçün inandırıcı bir zəmin tapmadı. Əgər su torpağa çevrilirsə, torpaq da suya çevrilirsə, əgər su havaya çevrilirsə, hava da suya çevrilirsə, bu o deməkdir ki, hər şey hər şeyə çevrilir. Elə buna görə də, suyu və ya torpağı və yaxud hər hansı başqa bir şeyi «ilk başlanğıc elan etmək də məntiqi olmuş olardı. Anaksimandr Falesin cavabının əleyhinə belə etirazları irəli sürə bilərdi. Anaksimandr da öz tərəfindən ilk əsasın apeyron (apeiron) olduğunu təsdiq etdi. Apeyron qeyri-müəyyənlik və hüdudsuzluqdur (məkanda və zamanda). Bu qayda ilə o, yuxarıda xatırlananlara analoji olan etirazlardan yəqin ki, yaxa qurtara bildi. Lakin bizim nöqteyi- nəzərdən, o, nəsə vacib bir şeyi "itirdi". Apeyron, sudan fərqli olaraq müşahidə oluna bilmir. Nəticədə, Anaksimandr hislərlə qavranılanı (obyektləri və onlarda baş verən dəyişiklikləri) hislərlə qavranılmayan apeyronun köməyi ilə izah etməyə məcbur idi. Oxşar izah eksperimental elm nöqteyi-nəzərindən nöqsanlıdır, baxmayaraq ki, belə bir qiymətləndirmə, əlbəttə ki, anaxronizmdir və Anaksimandr elmin empirik tələblərinin müasir anlamına çətin ki, sahib ola bilərdi. Mümkündür ki, Anaksimandr üçün ən mühüm olan - Falesin cavabının əleyhinə nəzəri arqument tapmaq idi. Anaksimandr, hər halda Falesin universal nəzəri müddəalarını təhlil edərək və onların
115
müzakirəsinin polemik imkanlarını nümayiş etdirərək, onu "ilk filosof" adlandırdı. Miletin üçüncü naturfilosofu olan Anaksimen Fales təliminin başqa bir zəif yerinə diqqət yetirdi. Su özünün differensasiya olunmamış vəziyyətindən differensasiya olunmuş vəziyyətə hansı yolla çevrilir? Bizə məlum olduğu dərəcədə, Fales bu suala cavab verməmişdir. Anaksimen bir cavab olaraq təsdiq edirdi ki, onun tərəfindən "ilk əsas" kimi nəzərdən keçirilən hava soyudulan zaman qatılaşaraq suya çevrilir və sonrakı soyudulma zamanı isə qatılaşaraq buza (və torpağa!) çevrilir. Qızdırılan zaman isə hava seyrəlir və oda çevrilir. Beləliklə, Anaksimen keçidlərin müəyyən fiziki nəzəriyyəsini yaratdı. Müasir terminlərdən istifadə edərək təsdiq etmək olar ki, bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq, müxtəlif aqreqat halları (buxar və ya hava, adi mənada su, buz və ya torpaq) temperaturla və sıxlıq ölçüsü ilə müəyyənləşirlər, onların dəyişiklikləri aqreqat halları arasında sıçrayışvari keçidlərə gətirib çıxarır. Bu tezis ilk yunan filosofları üçün son dərəcə səciyyəvi olan bir ümumiləşdirmə nümunəsidir. Vurğulayaq ki, Anaksimen dörd substansiyanın varlığını göstərir. Bu dörd substansiya da sonradan "dörd başlanğıc (element)" adlandırıldılar. Bunlar - torpaq, hava, od və sudur. Falesi, Anaksimandrı və Anaksimeni həmçinin Milet naturfilosofları da adlandırırlar. Onlar yunan filosoflarının birinci nəslinə məxsus idilər. Sonra biz görəcəyik ki, sonrakı filosoflar onlar tərəfindən söylənilən fikirləri onların məntiqi sonluğuna çatdıracaqlar. Heraklit və Parmenid
Heraklit (Heraclitus) və Parmenid (Parmenides) yunan filosoflarının ikinci nəslinə məxsusdurlar. İlk filosof, Fales, obrazlı deyilsə, "öz ağlının gözlərini açdı" və təbiəti (physis) gördü. Bu mənada Parmenid və Heraklit "öz ağıllarının gözləri" qarşısında yalnız
görürdülər. Artıq biz qeyd etmişdik ki, bütün dəyişikliklərin daimi elementi haqqında məsələ ilk dəfə olaraq Fales və Anaksimandr arasında daxili dialoq zamanı yaranmışdır. Parmenid və Heraklit isə, əksinə olaraq, onların sələfləri tərəfindən bölüşdürülən əsas müqəddəm şərtlər ətrafında mübahisəyə girişdilər. Naturfilosofların birinci nəsli belə hesab edirdi ki, dəyişiklik mövcuddur. Bu, onlar üçün bir müqəddimə, bir güman idi. Belə bir müqəddimədən, belə bir gümandan çıxış edərək, onlar bütün dəyişikliklərin daimi elementinin nə olduğunu soruşurdular. İkinci nəsil filosoflar bu müqəddəm şərti şübhə altına aldılar, dəyişikliyin
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|