Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
106
Elə buradaca qeyd edək ki, Platon və Aristotel yunan polisi şəraitində yaşayıb-yaratmışlar və bizdən ötəri dövlət qulluqçuları və iş verənlər nə qədər təbiidirsə, onlar üçün də qullar bir o qədər təbii idi. Coğrafi amillər yunan şəhər-dövlətlərinin siyasi olaraq müstəqil olmasına çox zaman yardımçı olmuşdu. Lakin onlar iqtisadi olaraq təsərrüfat kooperasiyalarından asılı idilər, zəruri malları və məhsulları (məsələn, taxılı) onların sayəsində alırdılar. Onların özləri isə özlərini bu mallar və məhsullarla təmin edə bilmirdilər. B.e.ə. IXəsrdə Peloponnes yarımadasının məskunlaşmasından sonra yunan polislərinin ekspansiyası başladı. Şəhəri əhatə edən ərazi bir çox hallarda az məhsuldar olurdu, əhali isə onun yedizdirilə biləcəyindən daha böyük bir sürətlə artırdı. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu b.e.ə. VIII əsrdə tapıldı, bu o zaman baş verdi ki, izafi əhalinin bir hissəsi koloniyalar yaratmağa başladı (məsələn, cənubi İtaliyada). Genişlənən ticarət ölçülərin və çəkinin standartlaşmasına və həmçinin sikkələrin istehsalına gətirib çıxardı. Sosial təbəqələşmə hiss olunan dərəcədə artdı. Deyək ki, keçi dərisinin taxılla təbii mübadiləsinin yerini keçi dərisinin pula dəyişdirilməsi aldı. Kənd istehsalçıları onların real mübadilə dəyərini heç də həmişə anlamasalar da bu mübadiləni faktiki olaraq həyata keçirməyə başladılar. Verilən kredit üçün faizlərin hesablanması praktikası meydana gəldi. Bütün bunların nəticəsində çoxlarının dərin bir ehtiyac içərisində olduqları bir zamanda son dərəcə zəngin insanlar meydana gəldi. Yaranan sosial gərginlik b.e.ə. VII əsrdə ictimai iğtişaşlara gətirib çıxardı. Sadə xalq iqtisadi ədaləti tələb etdi. Güclü insan (yunanca, tiran) adətən bu şüarın təsiri altında meydana çıxdı və hakimiyyəti ələ keçirdi. Amma bu diktatorlar bir çox hallarda bizim anlamda "tirana" çevrildilər və öz şıltaqlıqlarından çıxış edərək idarə etdilər. Bu yenidən siyasi narazılığa səbəb oldu. B.e.ə. VI əsrə doğru şəhər- dövlətlərin əhalisi qanunilik və bərabərlik tələbi ilə çıxış etdi. Afina demokratiyası (b.e.ə. IV əsrdə) başqa səbəblərlə yanaşı həm də bu narazılığın nəticəsində meydana çıxdı. Buradaca qeyd edək ki, Platon və Aristotel Afinada yalnız b.e.ə. IV əsrdə, yəni Sparta ilə mübarizədə Afina demokratiyasının məğlub olmasından sonra və Makedoniyalı (və ya Böyük) İsgəndərdən (356-323, b.e.ə. 336-cı ildən başlayaraq hökmdarlıq etmişdi) əvvəl yaşamışlar. Biz eyni zamanda qədim yunan fəlsəfəsinin Afinaya qədərki inkişafının təqdimatını, sofistlərə qədər olan yunan fəlsəfənin başlıca cəhətlərinin şərhini, dəyişiklik haqqında məsələni və müxtəliflikdə vəhdət problemini ön plana çəkmək istəyirik.
107
Qədim yunan filosofları və onların təlimləri haqqındakı bizim biliklərimiz məhduddur. Bizdə onlar haqqında səhih məlumat azdır və onların əsl əsərləri bizim günlərə qədər yalnız fraqmentlər şəklində gəlib çatmışdır. Elə buna görə də, onlar haqqında deyilənlər gümanlara və onların təlimlərinin başqa filosoflar tərəfindən verilmiş rekonstruksiyalarına əsaslanır. Yunan fəlsəfənin genezisi Solon (Solon, təqribən, b.e.ə. 630- 560) dövründə yaşamış Falesə (Thales) qədər izlənilə bilər. Fales
arasında yaşamışdır. Bu güman qismən Herodotun (Herodotus, təxminən b.e.ə. 484-430/420) belə bir müddəasına əsaslanır ki, Fales b.e.ə. 585-ci ildə günəşin tutulacağını qabaqcadan söyləmişdir. Digər mənbələr Falesin Misirə səyahəti barədə məlumat verirlər, bu isə o zamanın yunanları üçün kifayət qədər qeyri-adi idi. Həmçinin belə bir məlumat da verirlər ki, Fales piramidaların kölgəsi onların hündürlüyü ilə eyni olduğu halda kölgəni ölçmə yolu ilə piramidaların da hündürlüyünü müəyyənləşdirmək məsələsini həll etmişdi. Falesin günəşin tutulacağını qabaqcadan söyləməsi haqqında hekayə ona işarə vurur ki, o, astronomik biliklərə malik idi, bu biliklər də, yəqin ki, Babilistandan gəlmişdi. O, həmçinin riyaziyyatın yunanlar tərəfindən inkişaf etdirilən sahəsi – həndəsə barədə də müəyyən biliklərə sahib idi 27 . Riyazi müddəaların universallığı yunanlarda nəzəriyyə və nəzəri sınaq haqqında təsəvvürlərin formalaşmasına yardım etmişdi. Riyazi müddəalar xüsusi hadisələr haqqında müddəalara nisbətən müəyyən mənada daha həqiqi hesab edilir. Riyaziyyatın universal müddəaları elə buna görə də, tənqidə məruz qoyulduqda belə, bu, qeyri-riyazi müddəalardan fərqli bir şəkildə edilir. Bütün bunlar arqumentasiya metodlarının və aşkar duyğu üzərində qurulmayan düşüncə formalarının inkişafını zəruri etmişdir. Falesin özü heç də yunan dünyasının mərkəzi olan Afina şəhərində deyil, bir İoniya koloniyası olan Milet şəhərində yaşamışdır. Fales, bir çoxlarının təsdiq etdikləri kimi, Miletin siyasi həyatında iştirak etmişdir. O, naviqasiya avadanlıqlarının yaxşılaşdırılması üçün öz riyazi biliklərindən istifadə etmişdir. O,
27 Hesab və sıfır bizə ərəblərdən gəlib çatıb. Bizim rəqəmlər yunan və ya Roma rəqəmləri deyildir, ərəb rəqəmləridir. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|