Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİRİNCİ FƏSİL SOKRATAQƏDƏRKİ FƏLSƏFƏ. HİND VƏ ÇİN TƏLİMLƏRİNİN XÜLASƏSİ
103
nəzəriyyəsindən, deyək ki, Popperə, Vitgenşteynə, Haydeggerə və Habermasa həsr olunmuş fəsillərdən başlayaraq oxunmasına imkan verir. Bu kitabın başlanğıcdan və ya sondan oxunmasından asılı olmayaraq belə bir faktı nəzərə almaq faydalı olardı ki, fəlsəfi mətn, ümumiyyətlə, müxtəlif cür oxuna bilər. 1) Hər şeydən öncə oxucu mətndə nəyin barəsində söhbət getdiyini anlamağa çalışmalıdır. Burada orijinal mənbələrin əhəmiyyətini vurğulamaq mühümdür. Bu halda orijinal mətndə müəllifin bütün əsərlər korpusunun tərkib hissəsini görmək, eyni zamanda, onu ideyaların ümumi tarixi ilə əlaqədə nəzərdən keçirmək gərəkdir. 2) Bundan başqa, mətn müəyyən cəmiyyətdə mövcuddur. Bu cəmiyyət mətni müəyyənləşdirir və öz növbəsində, özü də mətnlə müəyyənləşir. Elə buna görə də, mətni tarixi kontekstdə nəzərdən keçirmək faydalıdır. Oxşar yanaşma, həmçinin mətnin sosioloji və psixoloji analizini də özündə ehtiva edə bilir. B una nümunə olaraq müəllifin ailə mühitinin, sosial statusunun və ya siyasi maraqlarının və müasirlərinin müəllifə, hətta gizli formada olsa da təsirinin nəzərdən keçirilməsi göstərilə bilər. 3)
F əlsəfi mətnin başlıca məqsədi nəyin bu və ya digər mənada həqiqi olmasıdır. Elə buna görə də, mətnin fəlsəfi məğzini yalnız o halda anlamaq olar ki, mətndə şərh olunanların həqiqətən də belə olduqları aydınlaşdırılmış olsun. Bu aydınlaşdırma yalnız mətnlə dialoq situasiyasında mümkündür. B urada
ə saslandırmanın ən yaxşı üsulu kimi öz rəyini mətndə təqdim olunan nöqteyi-nəzərlər və arqumentlər qarşısında yoxlamaq və sınaqdan keçirmək çıxış edir. Bu halda filosof üçün, məsələn, Hegelin nə dediyini aydınlaşdırmaq (bu, bəzən kifayət qədər çətindir) və ya onun ideyalarının cəmiyyət tərəfindən necə şərtləndiyini anlamaq (bu da həmçinin asan deyildir) azdır. Filosof üçün həm də müstəsna dərəcədə vacibdir ki, Hegelin ideyalarının hansı
dərəcədə ümumi
əhəmiyyət daşıdığını aydınlaşdırsın. Sual vermə fəlsəfənin nə olduğunu anlamaq üçün öz mühüm əhəmiyyətini saxlamaqdadır. F əlsəfəni öyrənən, hətta öncə başqalarının köməyinə müraciət etsə belə özü suallar verməlidir. Fəlsəfədə elə "qəti" cavablar yoxdur ki, onları hazır həll siyahılarında tapmaq mümkün olsun. Fəlsəfədə həlli hazır siyahılarda olan qəti cavablar yoxdur.
Buna görə də, yaxşı anlamağa yalnız sual verməklə gəlib çatmaq olar. 104
BİRİNCİ FƏSİL SOKRATAQƏDƏRKİ FƏLSƏFƏ. HİND VƏ ÇİN TƏLİMLƏRİNİN XÜLASƏSİ Yunan polisi: İnsan icma içərisində
Fəlsəfə bu sözün geniş mənasında bütün sivilizasiyalarda aşkar edilə bilər. Lakin onların bəzilərində - Hindistanda, Çində və Yunanıstanda fəlsəfə daha sistematik bir şəkildə inkişaf etmişdir. Fəlsəfi fikir bu ölkələrdə ta qədimdən başlayaraq yazılı forma aldığı üçün, biz, indiki zəmanədə yaşayan insanlar onlarla birbaşa olaraq tanış ola bilirik. Yazı həmçinin fəlsəfi fikirlərin toplanmasına və onların sivilizasiyalararası mübadiləsinə imkan vermişdir. Yazıya köçürülən şey daha uzun ömürlü olur. Yazılı formada fiksasiya əvvəllər ifadə olunmuş fikirlərə qayıtmağa, onlar barəsinə suallar qoymağa və onların məzmununu aydınlaşdırmağa imkan verir. Beləliklə, fəlsəfi mülahizələrin yazıdan istifadə olunmaqla analizi və tənqidi tamamilə yeni imkanlar kəsb edir. Fəlsəfə tarixinin qısa şərhi həmişə müəyyən seçimlə bağlıdır. Bu Fəlsəfə tarixində biz öz işimizi ilk yunan filosoflarından başlayacaq və Avropa fəlsəfənin bizim günlərə qədər davam edən inkişafını izləyəcəyik. Şəxsiyyətlərə qaldıqda isə, bizim seçim əsasən Avropanın mərkəzi rayonlarının yüksək siniflərini təmsil edən mütəfəkkirləri özündə ehtiva edir. Onların arasında qadınlar, aşığı təbəqələrdən çıxanlar və mədəni periferiyanın nümayəndələri azdır. Tarix belədir! Biz qarşımıza, əvvəla, bu filosofların təsdiq etdiklərini anlamaq, və ikincisi də, onların bizə qoyub getdikləri müddəaların dəyərini aydınlaşdırmaq vəzifəsini qoyuruq. Bizim çıxış nöqtəmiz bizim eradan əvvəl təqribən altıncı əsrin Yunanıstanı olacaqdır. Faydalı olardı ki, öncə ilkin yunan fəlsəfəsinin yarandığı cəmiyyətin özünə bir nəzər yetirək. Bizim məqsədlərimiz üçün kifayətdir ki, onun yalnız bir sıra başlıca xüsusiyyətlərini səciyyələndirək. Yunan şəhər-dövləti (yunanca, polis) bir çox cəhətlərinə görə müasir dövlətlərdən fərqlənirdi. Məsələn, polis həm əhalisinin sayına görə, həm də ərazisinə görə daha kiçik bir cəmiyyət idi. Məsələn b.e.ə. V əsrdə Afina polisinin 300 min əhlisi vardı. Onlardan, bəzi məlumatlara görə, təxminən 100 mini kölələrdən ibarət
105
idi. Əgər qadınları və uşaqları istisna etsək, Afinanın təqribən 40 000 azad kişi əhalisi vardı 26 . Siyasi hüquqlara da yalnız onlar malik idilər. Yunan polisləri bir-birlərindən coğrafi olaraq dağlar və dənizlər vasitəsi ilə ayrılırdılar. Polisin özü şəhərdən və onun ətrafından ibarət idi. Polisin ucqarları ilə şəhərin mərkəzi arasındakı səyahət adətən bir gündən çox çəkməzdi. Sənətkarlıq, ticarət və kənd təsərrüfatı fəaliyyətin ən mühüm formaları idi. Yunan polisi üzvləri bir-biri ilə sıx bağlı olan bir icma idi və bu da onun həm siyasi təsisatlarında, həm də siyasi nəzəriyyələrində əks olunmuşdu. Bir zaman Afinada bilavasitə demokratiya mövcud idi, polisin idarə olunmasında onun kişi cinsindən olan bütün azad vətəndaşları iştirak edə bilərdilər. Siyasi sferada eyni hüquqlu fərdlərin harmoniyası, qanunlar və azadlıq siyasi ideallar olaraq səciyyələndirilirdi. Bu halda azadlıq hamı üçün ümumi qanuna uyğun gələn birgə həyat kimi, köləlik isə – hüquqsuzluq şəraitində mövcud olan və ya tiranın hakimiyyəti altında olan həyat kimi başa düşülürdü. Belə hesab edilirdi ki, qanunlarla idarə olunan harmonik və azad cəmiyyətdə meydana çıxan problemlər açıq və rasional müzakirə yolu ilə həll edilməlidir. Buna görə də, təəccüblü deyildir ki, yunan fəlsəfənin fundamental müddəaları (b.e.ə. V əsrin ilk filosoflarından başlayaraq Aristotelə kimi) olaraq özlərini həm təbiətdə, həm də cəmiyyətdə göstərən harmoniya və nizam ideyaları kimi qəbul edilmişdi. Platonun və Aristotelin siyasi nəzəriyyələri üçün çıxış nöqtəsi rolunu təcrid olunmuş fərd və ya fərd üzərində yüksələn universal qanun və dövlət anlayışları deyil, "insan icma daxilində" anlamı oynayırdı. Məsələn, belə hesab edilmirdi ki, insan hansısa "anadangəlmə hüquqlara" malikdir. Hüquqlar insanın funksiyası və cəmiyyətdə rolu ilə müəyyən olunurdu. Fəzilət (arete) anlayışı altında hansısa ümumi mücərrəd əxlaqi normalara uyğun olaraq yaşamaq qabiliyyəti deyil, daha çox fərd tərəfindən onun insan olmaq təyinatının gerçəkləşdirilməsi, cəmiyyətdə uyğun yerin tapılması başa düşülürdü. Qanun nizamı nəzərdə tuturdu, o nizamı ki, cəmiyyətin fəaliyyətini təmin edir, özü də, bir qayda olaraq, o, konkret cəmiyyətə etinasızlıq nümayiş etdirən və bütün cəmiyyətlərə universal olaraq tətbiq edilən formal qadağaların məcmusunu heç də özündə ehtiva etmirdi.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|