Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
131
adlandırdıqları üçün, biz Hindistana "ari" hücumları barədə danışırıq. Bir zaman belə bir fikir geniş yayılmışdı ki, arilər yerli sakinlərdən - dravidlərdən daha yüksək mədəniyyətə malik idilər. Lakin XX əsrin 20-ci illərində "harappa sivilizasiyasının" kəşfindən sonra bu fikrin doğru olmadığı aşkarlandı. Arilərin gəlişinə qədər də harappa mədəniyyəti Hind hövzəsi boyu inkişaf etmiş bir şəhər mədəniyyəti olaraq mövcud idi. Əsrlər boyu davam edən assimilyasiyanın əksinə olaraq, hind mədəniyyətini və ictimai həyatını səciyyələndirən əlamətlərdən biri - arilər və dravidlər arasında konflikt idi. Bu konflikt həm də onun sayəsində yaranmışdır ki, kasta sistemi, görünür, gəlmə arilər tərəfindən tətbiq olunmuşdu. Bir sıra məlumatlar mövcuddur ki, ağ dərili arilərlə qara dərili dravidlər arasında fərq lap başlanğıcdan mövcud idi. Sonradan Hindistanda dörd kasta yarandı. Üç kasta ari mənşəli idi: 1) brahmanlar və ya veda kahinləri; 2) hərbçilər və 3) nəcabətli sənətkarlar və əkinçilər. Aşağı, dördüncü kasta isə azad olmayan insanlardan ibarət idi. Bir müddət keçdikdən sonra müxtəlif etnik qrupların əhəmiyyətli dərəcədə bir inteqrasiyası baş verdi. Yeni kastalar yaradıldı ki, buraya ari olmayanlar da daxil ola bilərdilər. Hindistanda analoji proseslər bizim günlərə qədər davam edir. Din ariləri birləşdirən bir qüvvə idi. O, öz yazılı ifadəsini qədim sanskrit mətnlərində tapmışdır. Bu mətnlər Vedalar (təxminən, b.e.ə. 1200-800) adlanır. Vedalar qədim ari dünyagörüşünü ifadə edirdi. Yunan, skandinav və slavyan mifologiyalarında olduğu kimi, tanrılar burada da çox vaxt təbii qüvvələrlə eyni səsləşirdi. Bu dünyagörüşü Kosmosun və
Xaosun əbədi
mübarizəsi səciyyələndirilirdi. Bu döyüşdə tanrıların qələbəsi heç də əbədi deyildir. Xaosa qarşı mübarizədə tanrılar insani dəstəyə də ehtiyac duyurdular. Qurbanların və düzgün olaraq yerinə yetirilən ritualların kosmik nizamın qorunub saxlanılmasına əhəmiyyətli tövhə verdiyi vurğulanır. Vedaları fəlsəfə adlandırmaq çətindir. Onlarla tanış olarkən, biz nəsə bir mifik aləmə daxil oluruq. Əgər biz hind mənəvi həyatının mifdən loqosa keçidi barədə danışsaydıq, onda onu Upanişadalara aid etməli olardıq. Upanişadalar mətnlərin yeni və daha anlaşıqlı qrupudur (təxminən, b.e.ə. 800-300-cü illər). Upanişadalar - veda dünyagörüşünün tənqidi mənalandırılmasıdır. Mümkündür ki, onlar ari mədəniyyətinin bəzi cəhətlərinə qarşı protesti ifadə edirlər. Yeni tədqiqatlar burada qeyri- ari ənənələrinin təsirini üzə çıxarır. Bu, o deməkmidir ki, məzlumlar öz səslərini ucaltmaq üçün məhz Upanişadalarda bir yol tapmışdılar? Biz bunu bilmirik və bizə yalnız gümanlarla qənaətlənmək qalır. Amma, Upanişadalar yeni dini və metafizik bir təlimi bəyan edir. Lakin bu
132
mürəkkəb məsələ əlbəttə ki, din tarixçilərinin də öhdəsinə buraxılmalıdır. Vedalar əsasən himnlərdən ibarət olduqları halda, Upanişadalarda arqumentlər üstünlük təşkil edir.
"Upanişada" termini müdrikin öz şagirdlərini öyrətmə prosesi mənasını verir. Bir qədər keçdikdən sonra bu termin həm də bu prosesdə verilən məzmunu ifadə edən fəlsəfi mətn mənasını kəsb etdi. Beləliklə, Upanişadalar müəyyən mənada Platon dialoqlarına oxşadıla bilər.
Upanişadaların mərkəzi mövzularından biri doğuluşun və ölümün əbədi "xorovodu" ideyasıdır. Bu ideya canlı varlıqların ölümdən sonra yenidən diriləcəyini güman edən təlimin, ruhunun köçürülməsi (reinkarnasiya) təliminin əsasına qoyulmuşdur. Doğuluş və ölüm arasında əbədi olaraq yeniləşən tsikl sansara adlanır. Məhz belə bir tsikldə insanın ən dərin «mahiyyəti» (atman) yenidən və yenidən meydana çıxır. Şərqşünaslıq ədəbiyyatında atmanın nə olduğu barədə geniş müzakirələr aparılır. Upanişadalardan bəzilərində güman olunur ki, atman dəyişməzdir, substansial xarakter daşıyır (Sokrata qədərki fəlsəfə ilə müqayisə edin) və dərk edən «Mən»dən və ya "eqo"dan fərqlənir. Biz sonradan görəcəyik ki, Upanişadaların buddist tənqidi bu mübahisəli moment üzərində qurulmuşdur. Upanişadaların daha bir mühüm müddəası - atmanın və brahmanın eyniləşdirilməsidir. "Brahman" sözünün adekvat tərcüməsini tapmaq çətindir. Mümkündür ki, onu mütləq, hər şeyi əhatə edən və ya ilahi kimi tərcümə etmək lazımdır. Bu halda atmanın brahmanla eyniləşdirilməsi o mənanı verir ki, atman mütləqlə və ya ilahi ilə eyniləşdirilmişdir. Oxşar fikirlər qərb mistisizmində də mövcuddur, burada insan (və ya onun ruhu) Tanrı ilə eyni ola bilər (unio mystica). Belə bir vəhdət həm hind fəlsəfəsində, həm də qərb mistisizmində aşılanan asketik həyat tərzini nəzərdə tutur. Onun son orta əsrlərdə görkəmli nümayəndəsi Mayster Ekxart (Meister Eckhart, təqribən, 1260-1327) idi. Upanişadaların filosofları, beləliklə, dünyaya arxa çevirdilər. Onların məqsədi dünyadan asketik bir tərzdə qaçma oldu. Həqiqət, onların nöqteyi-nəzərincə, "xaricdə" deyildir, nə xarici mətndə, nə də təbiətdə deyildir. O, sənin öz daxilindədir. Sən "özünü tapmağı" öyrənməlisən. Mistisizm barədə çox şey öyrənmək olar, amma bu, heç də mistik görüntüyə malik olmaq demək deyildir. O, yalnız sənin tərəfindən və sənin şəxsi səylərinin köməyi ilə yaradılır. Belə mistik müdriklik Hindistanda kahin silkinə, əsl "brahmanlara" aid edilirdi. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|