Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bhaqavad-qita
137
A. Şopenhauer dörd nəcabətli həqiqət haqqında təlimin "pessimistik" şərhini vermişdir. O, ilk qərb filosofu idi ki, Şərq müdrikliyi ilə sistematik olaraq məşğul olmuşdu. Şopenhauer də Budda kimi, öz çıxış nöqtəsi kimi həyatın əzablı tərəfini və mövcudluğun boşluğunu qəbul etmişdi. Onun fikrinə görə, canlı olan hər bir şey ağılsız, kor və sönməz həyat yanğısı ilə sarınmışdır. Bizim varlığımız, elə buna görə də, qorxu və ağrı ilə doludur. Narazılıq və ağrı - bizim başlıca duyğularımız, bax budur. Arzu - əbədi həyat yanğısının ödənilmə momentində meydana çıxan yalnız keçici bir illüziyadır. Həyat əzablarından xilas olmaya yalnız həyat iradəsindən imtina etmək yolu ilə nail olmaq olar. Bu məsələdə Şopenhauer Buddanın yolu ilə gedirdi. Şopenhauer həyat iradəsini elə ödəmək istəyirdi ki, sonrakı əməllər üçün heç bir motiv olmasın. Bütün arzuların susduğu bu son xilas vəziyyətini Şopenhauer nirvana anlayışının köməyi ilə təsvir edir. Dörd nəcabətli həqiqət haqqında təlimin Şopenhauer şərhi, mümkündür ki, həddindən artıq pessimistdir. Buna baxmayaraq ki, heç də istisna deyildir ki, dörd nəcabətli həqiqət haqqında təlimin bu şərhi onun məğzini aydınlaşdırmaqdan daha çox, tutqunlaşdırır. F. Nitşe də Şopenhauerin təsirini öz üzərində hiss etmiş və buddizmə Avropasayağı bir sima vermişdir. Nitşeyə görə, buddizmin idealı insanın "xeyirdən" və "şərdən" ayrılmasındadır. Nitşenin fikrinə görə, əzabların əleyhinə mübarizəyə buddizmin başlıca tövhəsi də elə bundadır. Nitşe öz fəlsəfəsinə platonik metafizikanı və xristianlığı qəbul etməməsi ilə buddizmin müttəfiqidir 37 . Sonda qeyd edək ki, Şopenhauerinmi yoxsa Nitşeninmi anlamının daha adekvat olması barədə məsələ buddizmin qərb tədqiqatları üçün hələ ki, diskussion xarakter daşıyır. Buddizmdə daha bir mübahisəli məsələ - "özü olma" (the self) haqqında təlimdir. Fundamental buddist ideyalardan biri - dünyanı şeylərin və ya substansiyaların terminləri ilə deyil, proseslərin terminləri ilə düşünmək tələbidir. Amma onda biz "özü olma"nın və yaxud daha dəqiq ifadə olunsa - "Mən-özüm"ün dəyişməzliyi barədə danışa bilmərik. "Özü olma" fərdinin əsasında yatan psixi substansiya ola bilməz. Buddizmə görə, bizim hiss etdiyimiz - yalnız şüurun cari və keçici vəziyyətlərinin axınıdır, bu isə istənilən hər bir an bizim fərdiliyimizin qurucusu olur. Buradan çıxış edərək, bir sıra müasir şərhçilər Budda ilə empirizmin Hyum (Hume, 1711-1776) kimi filosofları arasında oxşar
138
cizgilər axtarırlar. Hyum buddizm ilə tanış olmadığı halda, mental substansiya ideyasını oxşar qaydada tənqid etmişdir (baxın. Fəsil. 15). Bundan başqa, on doqquzuncu əsrin sonunda Nitşe də təfəkkürün substansiya terminləri ilə təqdim olunmasına qarşı analoji tənqidlə çıxış etmişdir. Bizim zəmanədə o, gözlənilmədən premodernist və postmodernist fəlsəfələrin (pre-modern and post-modern philosophy) görüş yeri oldu.
Bhaqavad-qita (İlahi nəğmə) Mahabharata poemasının ən böyük hissələrindəndir. O, müasir Hindistanda üstünlük təşkil edən dinin – hinduizmin müqəddəs mətnindən ibarətdir. O, İsa Məsih zamanında naməlum müəllif tərəfindən yazılmışdır. Bhaqavad-qita Arcuna və onun arabaçısı Krişna arasında dialoq formasında yazılmışdır. Dialoqun gedişində Krişna özünü Vişnunun təcəssümü, kainatın hökmdarı, Tanrının özü kimi təqdim edir. Bhaqavad-qita qərbli oxucu üçün şərhlə bağlı bir çox problemlər törədir. Buradakı səhifələrin yüzdən çoxunda əxlaqın və reallığın hinduizm üçün mərkəzi olan məsələləri araşdırılır. Onun fundamental ideyası ondadır ki, arzu və nifrət insanın əsl düşmənləridir. Arzu və nifrətlə ağırlaşdırılmamış əməl üçün zəmini isə həqiqi anlam təmin edir. Arcuna hakimiyyəti və şöhrəti əldə etmək üçün fəaliyyət göstərmir, ədalətli kosmik nizamın qorunub saxlanılması üçün fəaliyyət göstərir. Bu nizamın saxlanılması məhz fərddən asılıdır.
Bu, özgənin borcunu yerinə yetirməkdən daha mühüm. Öz borcunu yerinə yetirərək həlak olmaq gözəldir, Özgənin borcuna xidmət etmək isə - təhlükəli.
Bu fraqment borcun (duty) hansısa ümumi etikasını ifadə etmir. Kasta sistemi dünya nizamının sarsılmaz bir hissəsi olaraq qalır. Deməli, fərdi borc hər hansı bir kastaya mənsub olma ilə müəyyənləşir. Vişnu bu sistemin qanuniliyini birmənalı olaraq belə əsaslandırır: "Bütün kastaları qarışdırsaydım, mən insanları məhv edərdim". Bhaqavad-qitanın mərkəzi müddəasını xilas olmanın hinduist şərhi təşkil edir. Dönə-dönə vurğulanır ki, azad olma fərdin öz əməlləri üzərində nəzarətini nəzərdə tutur, bu əməllər hər hansı bir motivlə və ya arzu ilə əlaqədar olmamalıdır.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|