Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
128
İlkin yunan fəlsəfəsində mühüm cərəyanlardan biri - əsası Pifaqor (Pythagoras, b.e.ə. VI əsrin ikinci yarısı - V əsrin başlanğıcı) tərəfindən qoyulan pifaqorçuluq idi. Onun nümayəndələri b.e.ə. təqribən 540-ci ildən
başlayaraq cənubi İtaliyanın yunan koloniyalarında yaşayırdılar. Müəyyən mənada demək olar ki, pifaqorçular substansiya, təbiətin fundamental başlanğıcı və dəyişiklik barədə məsələlərlə məşğul olurdular. Amma onlar tərəfindən təklif olunan cavablar miletlilər, barışdırıcı filosoflar və Demokrit tərəfindən verilən cavabların fərqlənirdi. Pifaqorçular maddi elementlərdən deyil, strukturlardan, formalardan, riyazi münasibətlərdən çıxış edirdilər. Pifaqorçular belə güman edirdilər ki, təbiət riyaziyyatın köməyi ilə "kəşf oluna" bilər. Bu, onların nöqteyi-nəzərincə, aşağıdakı faktlarla təsdiq olunur.
Pifaqorçular belə hesab edirdilər ki, riyazi strukturlar və münasibətlər bütün şeylərin əsasında yatır, yəni substansiyadırlar. Riyaziyyatın belə bir qaydada anlaşılmasının xeyrinə onlar digər arqumentlər də irəli sürmüşlər. Belə ki, şeylər yox olurlar, riyazi anlayışlar isə sabitdir. Deməli, riyaziyyat öz mahiyyətinə görə dəyişməzdir. Riyazi bilik dəqiq müəyyənləşmiş bilikdir, onun obyektləri dəyişməzdirlər. Bundan da daha çox deyilsə, riyazi bilik həm də ona görə müəyyəndir ki, onun teoremləri məntiqi olaraq sübut olunur.
Ümumiyyətlə, pifaqorçular güman edirdilər ki, onlar kainatın bütün sirlərinin açarını riyaziyyatda tapmışlar. Bunun təsiri ilə də, riyaziyyat onlar üçün mistik bir xarakter kəsb etmişdi. Elə buna görə də, pifaqorçularda dini mistisizm riyazi tədqiq ilə yanaşı inkişaf edirdi. Bax.k.s.43
nəzərdən imtina etmişdilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, dünya yalnız bir başlanğıca malikdir: 43
129
Riyaziyyat / Duyğular = Müəyyən bilik / Qeyri-müəyyən bilik = Reallıq (mövcudluq) / Qeyri-real = Əbədi / Dəyişkən.
Pifaqorçuların təlimi Platonu heyran etmişdi və sonradan, İntibah dövründə isə (Demokritin təlimi ilə yanaşı), eksperimental təbiətşünaslığın təşəkkülündə görkəmli rol oynamışdır. Pifaqorçular siyasi olaraq dəqiq iyerarxik quruluşlu cəmiyyətin tərəfdarı idilər. Bununla bağlı olaraq belə bir ümumi qeyd də irəli sürək. Mənimsənilməsi gərgin, uzunmüddətli təhsili və xüsusi intellektual və əxlaqi keyfiyyətləri tələb edən filosoflar çox vaxt təsdiq edirlər ki, cəmiyyət iyerarxik olaraq nizama salınmalıdır. Xüsusi olaraq qeyd olunur ki, cəmiyyətin bilikli üzvləri daha böyük diqqətə və imtiyazlara malik olmalı və cəmiyyəti onlar idarə etməlidirlər. Lakin epistemologiya və siyasi nəzəriyyələr arasındakı bu əlaqə hansı nəzəriyyənin həqiqi olması barədə heç bir məlumat vermir. Pifaqorçuların təlimində cəmiyyətə iyerarxik nöqteyi-nəzər ilə ruhun xilası (salvation) barədə təlim arasında da həmçinin bir əlaqə də mövcud idi ki, bu da asketik həyat tərzini, fəlsəfi və riyazi biliklərin mənimsənilməsini nəzərdə tuturdu.
Məlumdur ki, antik dövrdə Hindistan və Avropa arasında sporadik kontaktlar mövcud idi. Bircə Makedoniyalı İsgəndərin b.e.ə. 327-ci ildə hind yürüşünü xatırlatmaq kifayətdir. Buna baxmayaraq, Şərqin və Qərbin intellektual münasibətləri barədə çox az şey məlumdur. Yunanlar, həqiqətən də, Şərqdən əhəmiyyətli impulslar almışlar, amma onların mərz hind tərkibini ayırıb göstərmək çətindir. Tamamilə mümkündür ki, farslar vasitəsi ilə alınmış hind təlimləri yunanların orfik və pifaqorçu məktəblərinə müəyyən təsir göstərmişlər. Lakin bu tarixi-fəlsəfi məsələ hələ ki mübahisəli məsələlərə aiddir. Bununla belə, şübhəsizdir ki, antik dövrün sonundan başlayaraq və XVIII əsrə kimi, Avropanın və Hindistanın fəlsəfi və dini ənənələri bir-birindən asılı olmayaraq inkişaf etmişlər. Geniş Avropa auditoriyası hind təlimləri ilə ilk dəfə olaraq Romantizm dövründə tanış olmuşdur. Bizim hind fəlsəfəsi barədə təsəvvürümüz Hindistana hələ ki romantik münasibətlə aşılanmışdır. Bu, xüsusən alman filosofların - Artura Şopenhauerin (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) və Fridrix Nitşenin (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) əsərlərində görünür.
130
Belə bir sual qarşıya qoymaq olar ki, hind və Çin fəlsəfələri barədə danışmaq nə dərəcədə doğrudur. "Fəlsəfə" yunan mənşəli sözdür və intellektual fəaliyyətin o növünü nəzərdə tutur ki, bu, Qədim Yunanıstanda yaranmışdır. Hindistanda və ya Çində klassik yunan fəlsəfəsinə uyğun bir fəaliyyət mövcud idimi? Məsələn, hind təfəkkürünün tarixində mifdən loqosa keçidin ayrılması üçün bir əsas vardımı? Belə suallara birmənalı cavab tapmaq çətindir. Mümkündür ki, bu sualların qoyuluşu öz-özlüyündə avrosentristik xarakter daşıyır. Elə buna görə də, hind təfəkkürünü yunan fəlsəfəsindən götürülən meyarlar əsasında deyil, onun öz müqəddəm şərtlərindən çıxış edərək tədqiq etmək zəruridir. Amma belə güman etmək də ağlabatandır ki, bizim diqqətimizi özünə cəlb etməyə iddia edən və layiq olan problemlər həm hind, həm də Çin fəlsəfəsində meydana gəlmişdir. Buraya onu da əlavə edək ki, biz bu ənənələrdə onların "daxili məntiqini" və bizə yunan fəlsəfəsinin tarixini xatırladan diskussiyaları tapırıq. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, hind fəlsəfəsi qərb fəlsəfəsində analoqu olmayan bir çox xüsusiyyətləri üzə çıxarır. Məsələn bu xüsusiyyətlərdən biri odur ki, fəlsəfə və din arasında Qərbin qoyduğu dəqiq sərhəd hind fəlsəfəsi üçün bir o qədər də xarakterik deyildir. Mif və loqos, söz və iş arasındakı fərq Hindistanda Avropada olduğundan fərqli bir şəkildə qoyulmuşdur. Hinduistlərin əsas əsəri olan, təqribən İsa Məsih zamanında yazılan Bhaqavad-qitadan götürülmüş kiçik bir fraqment bu fərqi səciyyəvi bir qaydada ifadə edir və fəlsəfənin, həyatın və dinin həddindən artıq kəskin demarkasiyası üçün faydalı bir dəqiqləşdirmə rolunda çıxış edir.
Fəlsəfənin hind mədəniyyətində rolunu anlamaqdan ötəri onun tarixi və dini müqəddəm şərtləri ilə tanış olmaq zəruridir. Bir sıra əsas məlumatlara göz gəzdirək. (Hind fəlsəfəsini daha yaxşı anlamağı arzu edən oxucu isə xüsusi əsərlərə müraciət etməlidir.) B.e.ə. XIV-XII əsrlərdə Karpat və Ural arasında məskunlaşan etnik qruplar Hind hövzəsi ərazisinə daxil oldular. Bu yerlər indi Pakistanın bir hissəsidir. Onlar özlərini arilər (nəcabətlilər)
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|