Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
139
Eyni zamanda xilasetmə zor göstərməmə (ahimsa) ilə əlaqədardır. Mahatma Qandi (Mahatma Gandhi, 1869-1948) özünün Bhaqavad-qitaya verdiyi şərhdə vurğulayır ki, zorakılıq məhz biliyin odu ilə məhv edilməlidir. Onun fikrincə, Bhaqavad-qita zamandan kənar mətndir, onun həyati müdrikliyi həmçinin müasir insana da tətbiq oluna bilər. Konfusi
Yunan fəlsəfəsi polis həyatının məhsulu idi. Onun bütün nümayəndələri istisnasız olaraq şəhər-dövlətlərdə yaşayırdılar. Yunan polisi bütöv bir siyasi qurum idi. Öz hüdudları daxilində fəlsəfi mübahisələr və intensiv intellektual fəaliyyət üçün şərait yaratmışdı. Polis həmçinin siyasi qarşılıqlı münasibətlər və diskussiyalar üçün də sosial məkan yaratdı və bununla da siyasi praktikanın (praxis) azad və eyni hüquqlu vətəndaşların iştirak edəcəyi yeni formalarını mümkün etdi. Bütün bunlar Platon Akademiyası və Aristotel Litseyi kimi bu və ya digər dərəcədə daimi olan akademik təsisatların inkişafı üçün şərait yaratdı. Onların özünüidarə hüququ və geniş akademik azadlığı vardı. Belə bir şərait isə nə Hindistanda, nə də Çində yox idi. Çin şəhəri bu sözün antik mənasında polis deyildi. O, avtonom və hüquqi olaraq müstəqil olan bir qurum deyildi, müqavilələr bağlamaq səlahiyyətinə malik deyildi. Çin şəhəri mərkəzdən idarə olunan sistemin bir hissəsi idi. Bütün bunlar Çin fəlsəfəsinə də öz aşkar təsirini göstərmişdir. Çin fəlsəfəsi insanın mahiyyəti və onun davranış normaları ilə bağlı problemlərə oriyentirli idi. O, konservativ sivilizasiyanın bir hissəsi idi və ictimai diskussiyalara deyil, kanonik mətn mədəniyyətinə istinad edirdi. Çin fəlsəfəsində Yunanıstanda olduğundan fərqli olaraq spekulyativ-sistematik filosofluğa maraq azdır. Burada həmçinin də Hindistanda olduğundan da fərqli olaraq, xilas olmaya və ya azad olmaya da elə bir maraq yox idi. Əksinə, o, daha çox praktik və daha praqmatik yönümə malik idi. Çin filosofları əsasən "yoxsul zadəgan" (poor nobility) mühitinə məxsus idilər. Onlar çox vaxt məcbur idilər ki, imperatorların böyük saraylarında fəaliyyət göstərən inzibati sektorlarda çalışaraq özlərinə çörək pulu qazansınlar. Böyük Çin mütəfəkkirlərinin bir çoxu bu sosial mühitin yetişdirməsi idilər. Onların demək olar ki, istisnasız olaraq hamısı təhsilli dövlət məmurları idilər, dövlət sistemində təhsil almış və sınaqdan çıxarılmışdılar. Bu mənada onlar müasir fəlsəfə professorlarından bir o qədər də fərqlənmirdilər! Qərbdə Konfusi (Kun-tszı, "müəllim
140
Kun") adı altında tanınan filosof da məhz bu sosial mühitdən çıxmışdır. Konfusi (Confucius, b.e.ə. 551-479) təqribən Buddanın, Falesin və Pifaqorun yaşadığı zamanda yaşamışdır. Onun tərəfindən yazılmış mətnlər saxlanılmamışdır, amma onun təliminin əsas müddəaları Mühakimələr və söhbətlər – məcmuəsində saxlanılmışdır. Bu, Konfusinin öz şagirdləri ilə etdiyi söhbətlər barədə suallar və cavablar formasında qısa qeydlərdir. Onlar əsasən düzgün davranışın sosial-etik problemlərinə həsr olunmuşdur. Burada ənənələrə güclü surətdə bağlı olan Konfusinin bir mütəfəkkir olaraq obrazı gözlərimiz önündə canlanır. Belə ki, o, belə hesab edir ki, insan öz borclarının düzgün anlamına yalnız ənənələri diqqətlə öyrənməklə nail ola bilər. Ənənə həmçinin elə bir normadır ki, xaotik ictimai şəraitin reformaları onunla uzlaşdırılmalıdır. Məhz belə yanaşmanın təsiri ilə də, qədim yazılı mənbələrin öyrənilməsi Konfusinin təlimində təbii olaraq ki, mərkəzi yer tutur. Onun fikrinin əsas istiqaməti dünyaya uyğunlaşmadır, hind fəlsəfəsində olduğu kimi ondan qaçmaq deyildir. Konfusi təbiətin fəlsəfəsinə və dinin fəlsəfəsinə az maraq göstərir. Sokrat üçün olduğu kimi, onun üçün mərkəzi mövzu insandır. Bu münasibət qısaca olaraq belə bir müddəada ifadə olunub: "İnsanpərvərliyi sevən kəs, bilir ki, ondan yüksəkdə heç nə yoxdur" 38 . Düzgün davranışın meyarları insanpərvərlik (humanity) anlayışında toplanmışdır. Bu haqda Konfusinin sözləri İsa Məsihin Dağ Moizəsini xatırladır. «Tələbə Tszı-qun soruşdu: "Bütün həyatın boyu bir sözə əməl etmək olarmı?" Müəllim cavab verdi: "Bu söz - qarşılıqlıdır. Özünə rəva bilmədiyini başqasına rəva bilmə». Yaxınlarına sevgi ideyası konfusiçilikdə çox vaxt ölçü prinsipi adlanır: özgələrində xoşladığımız bizim onlara qarşı etməli olduğumuzun ölçüsü olmalıdır. Konfusinin insanpərvərlik və şəfqət barədə təlimi universalist mənada şərh olunmamalıdır. O, cəmiyyətin ciddi iyerarxik təşkilini müdafiə edir. Onun üçün şəxsiyyətin vəzifələri onun sosial vəziyyətini müəyyənləşirlər. Yaxşı həyat, Konfusiyə görə, "insana xas olan beş münasibətin genişləndirilməsidir": hökmdar-dövlət qulluqçusu, ata- oğul, ər-arvad, böyük-kiçik, dost-dost. Onların hər biri öz vəzifələrinə malikdirlər. Hökmdarın təbəələrlə münasibətləri aşağıdakı nəsihətdə dəqiq ifadə olunmuşdur: "Hökmdar küləyə, adi adamlar isə ota bənzər, külək hansı tərəfə əssə, otlar da o tərəfə əyilər". Bu nəsihət ölçü prinsipinə bir əlavə kimi anlaşıla bilər. Bu kontekstdə o, yəqin ki, belə
38 Конфуций. Лунь Юй. Перевод Ю. Кривцова. - В кн. Древнекитайская философия. Собрание текстов. В двух томах. М., 1972-1973. Т. 1. - С. 148. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|