Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Razi Fəxrəddin
- İbn əl-Ərəbi
- Mahmud Şəbüstəri
90
daxil oldu. Eyni zamanda, Şərq məişəti və Şərq təsərrüfatı ilə bağlı nemətlər də Avropada intensiv olaraq mənimsənildi. Avropada düyü, şəkər qamışı, ərik kimi kənd təsərrüfatı məhsulları yayılmağa başladı. Beləliklə, Qərbi Avropa islamın təkcə
maddi mədəniyyətini deyil, mənəvi mədəniyyətini də mənimsəyir. Avropaya təzə məmulatlarla, məhsullarla və sənətlərlə birgə yeni ideyalar da axır. Qərbi Avropaya islamın göstərdiyi mənəvi təsirin ilkin parlaq nümunəsini Herbertin şəxsində görə bilərik. O, müsəlman aristotelizminə əsaslanmaqla orta əsr məntiqini - «dialektika»nı formalaşdırmağa və onu teoloji axtarışların əsas metoduna çevirməyə çalışmışdır. Qərbi Avropanın müsəlman dünyasına siyasi münasibəti də dəyişir. «Qərbi Avropa yalnız XI əsrin sonunda islam mədəniyyətinə yaxınlaşa bildi. Bu zamana qədər isə, avropalılar islamdan qorxurdular, onun siyasi qüdrətindən təlaşa düşürdülər və mədəniyyətinə şübhə edirdilər» 24 .
islam özünün bu siyasi qüdrətini, demək olar ki, itirmişdi. İslam dünyasının mürgüləyən cəngavər və zadəgan ruhunu oyatmaq üçün XII əsrin sonlarında - XIII əsrin başlanğıcında ən azı üç böyük nəzəriyyə yaradıldı: işraqilik təlimi; Razi Fəxrəddinin və İbn əl-Ərəbinin sufizmi. Ərəb-müsəlman fəlsəfəsinin işraqilik adlanan mühüm cərəyanının əsası Yəhya əs-Sührəvərdinin «İşıq haqqında», «İşraq hikməti» və
«İşığa dair
traktat» adlı
əsərlərində qoyulmuşdur. İşraqilik təlimində bütün varlığın vahid işıqdan yaranması qəbul olunur. Burada işıq, eyni zamanda, həqiqətdir, bərabərlikdir, düzgünlükdür. Sührəvərdi inanırdı ki, dünyəvi proses işığın qələbəsi ilə də başa çatacaqdır. İşraqilik Sührəvərdinin fəlsəfi təkamülündə ikinci mərhələ idi. Sührəvərdi ilkin olaraq fəlsəfəyə bir peripatetik olaraq gəlmişdi. Onun aristotelizm ruhunda yazılmış «Qısa risalələr», «Həqiqətə dair baxışlar», «Qarşıya qoyulmuş məsəllər» adlı bir sıra əsərləri də var idi. O, İbn Rüştün məşhur «Təkzibin təkzibi»ni müəyyən mənada davam etdirən «Filosofların görüşləri» adlı bir əsər də yazmışdı. Sührəvərdi işraqilik təlimini yaradarkən aristotelizmdən aralanır və platonizmə yaxınlaşır. Platononizmin emanasiya nəzəriyyəsi işraqiliyin mühüm mənbələrindən birini təşkil edir.
24 Zeki Ali. İslamiyyet ve Bati Dünyası. İstanbul, 1964, s. 45 91
Sührəvərdinin dünyagörüşünə zərdüştçülüyün də təsiri aydın duyulmaqdadır. İşraqilik zadəgan yönümlü sufizmə son dərəcə yaxındır və bəlkə də sufizmin bir tarixi forması kimi qiymətləndirilə bilər. Sührəvərdi sufizmi özünə ruhən doğma bilirdi və sufi təlimi ruhunda əsərlər («Qızğın əql», «Bir gün sufi cəmiyyətlə birlikdə», «Eşqin həqiqəti, yaxud aşiqlik munisi») də yazmışdı. Sufizm Sührəvərdinin fəlsəfi təkamülündə üçüncü mərhələ idi. Sührəvərdidə sufizm azad ruhun ifadəsi idi və bununla da rəsmi sufizmdən, məsələn, Razi Fəxrəddin tərəfindən təqdim olunan sufizmdən fərqlənirdi. Qəzalinin davamçısı olan Razi Fəxrəddin peripatetizmi inkar edir, maddiyyatın əbədiliyi, qanunların obyektiv- liyi haqqında peripatetizm tərəfindən söylənilən fikirləri ənənəvi qaydada təkzib edirdi. Sufizmin ən uca zirvəsi isə İbn əl-Ərəbi oldu. İbn əl-Ərəbi neoplatonizmin güclü təsirinə məruz qalmışdı, panteist ruhlu və şair qəlbli sufi idi. Onun yaradıcılıq üslubuna xas olan şeiriyyət İbn əl- Ərəbinin, hətta sufizmin başlıca anlayışına - Allah anlayışına – verdiyi səciyyədə də özünü göstərir : mövcudatın ən gözəli – Allahdır. Allahı gözəl qadın simasında görmək isə ən böyük mükəmməllikdir. İbn əl-Ərəbi fəlsəfəsinin nüvəsini vəhdəti-vücud təlimi təşkil edir. Bu təlimdə Allah bütün hadisə və predmetlərin ümumi mahiyyəti kimi səciyyələndirilir, hər şeyin Allahda birləşib vəhdət əmələ gətirdiyi qəbul edilir: Xəlq edən Allahla xəlq olunan dünya vəhdətdədir, bunlar yalnız dünyanı idrak edən insanın ağlında fərqləndirilə bilər. İbn əl-Ərəbinin s ufizm təlimində insan həyatının mənası dünyanı vəhdətdə görərək Allaha, həqiqətə qovuşmaqda axtarılır. Lakin müsəlman dünyasında bu təlimi gerçəkləşdirəcək, dünyanı vəhdətə gətirərək həqiqətə qovuşduracaq bir kimsə tapılmadı. İslam dünyasının həqiləşdirilərək və
ədalətliləşdirilərək Allaha
yaxınlaşdırılması işini müsəlman olmayanlar - monqollar həyata keçirməli oldular. 1258-ci ildə sonuncu Bağdad xəlifəsi monqol sərkərdəsi Hülakü xan tərəfindən öldürüldü. Bağdad xəlifəsi çoxdan idi ki, Allahın iradəsinin ifadəçisi deyildi, daha çox, islami sivilizasiyasının dayağı idi. Monqollar islami sivilizasiyanı darmadağın etsələr də, Allaha həqiqi yaxınlıq səadətini müsəlmanlara bir daha qaytardılar. Monqol hakimiyyətinin zəifləməsi ilə isə şəhər mədəniyyətinin - sivilizasiyanın - hökmranlığının növbəti tarixi mərhələsi başlayır. Bu mərhələnin tanınmış nümayəndəsi olaraq Mahmud Şəbüstəri (1287- 1320) göstərilə bilər.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|