Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbu Abdullah əl-Mühasibi
- Cüneyd Bağdadi
82
Fərabi həm şəhərli, həm də cəngavər instinktlərinin özündə daşıdığından həm Platona, həm də Aristotelə qarşı simpatiya duyurdu. Özünün həyati instinktlərini onların hər ikisinin fəlsəfəsinin dilində anlaya və ifadə edə bilirdi. Ayrılıqda götürüldükdə isə, Platon zadəgan instinktlərinin, Aristotel isə məmur instinktlərinin ifadəçisi idi. Ərəb- müsəlman fəlsəfəsində cəbrilik təlimi, elə bu səbəbdən də Platona, əşərizm isə Aristotelə yaxın idi. Cəbrilik sünnizmin ifadəçisi olduğu kimi əşərizm həmçinin də qədərilik və mötəzilə öz mahiyyəti etibarı ilə şiəliyin ifadəçisi idi c Həm sünnizmdə, həm də şiizmdə müsəlman icmasının fundamental yaşayış prinsipləri təhrif olunur. Şiizm icma prinsiplərini cəmiyyət
Şiəlik şəhərlərin çiçəklənməsi prosesində, sünnilik cihad zamanı güclənir, öz əhəmiyyətini artırır. Hər iki halda icma prinsipləri sıxışdırılır. İslam icmasının nəzəri özünüdərki icma prinsiplərinə həsrət duyğusu üzərində qərarlaşır. Müsəlman icma şüuru Əməvilərin timsalında sünniliyin hökmranlığına müxalif olduğu qədər, Abbasilərin timsalında şiəliyin hökmranlığına müxalif idi. Xaricilik isə ilkin müsəlmanlığın sünnizmə qarşı, başqa sözlə, icma mədəniyyətinin cəngavər mədəniyyətinə qarşı mənəvi müxalifətinin ifadə edirdi. Müsəlman icma şüurunun Abbasilər dövrünə təsadüf edən tarixi formaları ilkin müsəlmanlığın şiizmə qarşı, başqa sözlə, icma mədəniyyətinin şəhər mədəniyyətinə qarşı əksliyi və barışmazlığı ilə şərtlənirdi. Müsəlman icma şüurunun tarixi təkamülünün hər bir dövründə icma əxlaqı əsasən onun mütləq ilahi mənşəyi fonunda səciyyələndirilmişdir. Müsəlman davranış kodeksinə Allahın iradəsinin ifadəçisi olmaqla ilahi mahiyyət şamil edilmişdir. Lakin, əlbəttə ki, istisnalar da olmuşdu. Xürrəmilik də islam dünyasının icma prinsiplərinə həsrətindən yaranmışdı. İslam aləmində öz təcəssümünü tapan icma şüuru bir qayda olaraq, ilahi fonda səciyyələndirilmişdir. Xürrəmilik, əlbəttə ki, artıq qeyd olunduğu kimi, istisna təşkil edirdi. Əgər Məhəmməd Peyğəmbərin başçılığı altında Mədinədə mövcud olan müsəlman icması ilkin müsəlmanlığın birinci tarixi təcəssümü idisə, əgər xaricilik onun ikinci tarixi təcəssümü idisə, xürrəmilik icma şüurunun qeyri-islami zəmində ifadəsi oldu. Qeyd etmək istərdim ki, icma şüuru, əlbəttə ki, islamdan daha öncə də mövcud idi. İslamdan öncə mövcud olan icmaçı şüur, məsələn, məzdəkizm formasında öz ifadəsini tapmışdı. İslam icma şüuruna müəyyən monoteist dini məzmun verdi. Mədinə icmasını yaşadan ilkin prinsiplər də, xaricilik də, xürrəmilik də icmaçı ruhun
83
müxtəlif təzahürləri idi. Xürrəmizmdə icma şüurunun müsəlman kontekstindən qopub ayrılması həm də, ondan irəli gəlirdi ki, müsəlman əxlaqını qoruyub saxlamalı olan, onun keşiyində durmalı olan ruhani təbəqəsi öz səmimiyyətini itirmişdi. Bu hal müsəlman icmasının mərkəzi olmalı olan Bağdadda özünü daha aşkar şəkildə göstərirdi. Bağdadlı Əbu Abdullah əl-Mühasibi Allah qarşısında səmimiyyəti ruhanilərin ikiüzlülüyünə və zahiri
möminliyinə qarşı qoyur və bu əsasda da insanın əməlləri ilə onun ülvi arzuları arasındakı münasibətlərin insanın özü tərəfindən müşahidə oluna bilməsi problemini öz nəzəriyyəsinin əsasına qoyur. Bu problem həm də sufizmin qayəsini təşkil edirdi. Sufizm də ilkin olaraq icma şüurunun ifadəçisi olaraq meydana gəlmişdi. Sufizm təliminin daşıyıcıları sufilər adlanırdılar. Sufilər dərviş dəstələrində, müxtəlif icmalarda, ordenlərdə birləşərək, kənd-kənd, şəhər-şəhər gəzir, öz ideyalarını yayırdılar. Sufizmdə rasional idrak metodlarının inkarı, asketizm, fəhm üstünlük təşkil edir. Qeyd edilməlidir ki, icma şüuru sufizmin şəxsində özünün yeni mərhələsinə başlasa da, sufizm bütövlükdə yalnız icma şüurunun ifadəçisi deyildi. İcmaçı yönümlü sufizmlə yanaşı sonradan qeyri- icmaçı yönümlü sufizm də formalaşacaqdı. İcmaçı yönümlü sufizmin ən
parlaq ifadəçisi Cüneyd Bağdadi idi. Heç də təsadüfi deyildi ki, Cüneyd Bağdadi sufilərin həm də ən nüfuzlularından idi, seyyid ət-taifə (sufi tayfasının ağası) adlandırılmışdı. İcmaçı yönümlü sufizm Allahı dərk edərək həqiqətə çatan insanların birliyinə can atırdı və bununla da, müxtəlif sufi ordenlərini, müxtəlif icmaları yaradırdı. Sonradan sufizmin başqa yönümü - zadəgan yönümü formalaşdı. Əgər sufizmin icmaçı yönümü Allahın anlaşılmasında teizm mövqeyində, transsendental mövqedə dururdusa, sufizmin zadəgan yönümü Allahın mövcudluğunu panteist mövqedən mənalandırırdı. Panteist mövqedən çıxış edən sufilər sufizmdə və ümumiyyətlə, teizm tərəfdarlarının antropomorfizminə qarşı çıxaraq Allahı təbiətin fövqündə duran bir varlıq kimi deyil, bir Dünya Ruhu olaraq qəbul edir və əslində, bununla da, zadəgan dünya anlamını bərpa etmiş olurdular. Sufizmin zadəgan yönümü həqiqətə qovuşan insanı ən kamil varlıq hesab edir və kamil insanın simasında da Allahın özünün təcəssümünü tapır. Zadəgan yönümlü sufizm Allahı kamil insan simasında gördüyündən, dünyanı zülmdən. xəstəlikdən, aclıqdan, ədalətsizlikdən xilas etmək, dünyanı gözəlləşdirmək zərurətini məhz kamil insanın missiyasına aid edir. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|