Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbü-l-Həsən Əşəri
80
Bu dövrdə eyni zamanda islam dini doqmatikasının rasionallaşdırılmasına ehtiyac yaranmışdı. Həmin bu ehtiyac isə ortodoksal islam sxolastikasını formalaşdırdı. Ərəb fəlsəfəsinin əsas istiqamətlərindən biri olan kəlam təlimi belə bir sxolastika idi. Dini həqiqətlərin mütləqləşdirilməsi kəlamın özəyini təşkil edir. Bu təlimin tərəfdar
ları - mütəkəllimlər - özlərini mötəzilə tərəfdarlarına qarşı qoyurdular. Kəlam ortodoksal islam sxolastikası olaraq özünün ilkin formasında, protofəlsəfi səviyyədə YIII əsrin başlanğıcında Misirdə meydana gəlmişdi. 908-ci ildə isə kəlamın əşərilik adlanan bir qolunun da əsası qoyuldu. Bu vaxta kimi mötəzilə nümayəndəsi kimi tanınan Əbü-l-Həsən Əşəri həmin il mötəziləni bir günah kimi etiraf etdi, təntənəli surətdə tövbə edərək ondan üz döndərdi, «mötəzilə çirkabı»ndan təmizləndiyini bildirdi. Lakin, Əşəri öz keçmişinin üstündən tamamilə xətt çəkə bilmədi. O, mötəzilə üçün səciyyəvi olan rasionalizmi dinə gətirdi. Heç də təsadüfi deyildir ki, Əşəridə Quranın da Allah qədər mütləq, əbədi və əzəli olduğu fikri irəli sürülür. Əşərizmdə şəhərli rasionalizmi aşkar olaraq duyulur. Əgər mötəzilə başlıca olaraq tacir dünyaduyumunun nəzəri ifadəçisi idisə, əşərilik daha çox dövlət məmuruna xas olan dünyaduyumu ifadə edirdi.
İctimai həyatda məmurun oynadığı rolun əhəmiyyəti artdıqca müsəlman aləmində bu rolun ən uğurlu ifadəsi olan fars fenomeninin də cəmiyyətdə əhəmiyyəti və rolu artırdı. Bağdadda siyasi hakimiyyətə əslində büveyhilərin, Orta Asiyada isə samanilərin sahib olması fars fenomeninin və bununla bağlı olaraq şəhərli təfəkkür tərzinin islam cəmiyyətində əhəmiyyətinin artmasından xəbər verirdi. Əşəriliyin təkamülü büveyhilərin hakimiyyətə doğru irəliləyişi ilə paralel baş verirdi. Səciyyəvidir ki, əşərilik Quranı müsəlman əxlaqının bir rasional kodeksi olaraq qavramış və onu Allahın yaratdıqlarından, sadəcə olaraq, biri kimi deyil, Allahın özünün təcəssümü kimi qəbul etmişdir. Ümumiyyətlə, götürüldükdə isə, əgər mötəzilə təliminin davamçıları dini ehkamların mütləqliyini qəbul etməyib, əksinə dünyəvi şüuru mütləqləşdirirdilərsə, ortodoksal təlimin tərəfdarları dini şüuru mütləqləşdirirdilər.
çıxdı.
Fərabi dövlət məmuru ailəsindən idi. Onun özü də bir dövlət məmuru idi. Odur ki, Fərabi daha çox bir dövlət məmurunun dünyaduyumunu rasionallaşdıran fəlsəfə yaradırdı. Aristotelin fəl
səfəsi elə bu səbəbdən də Fərabiyə yaxın idi. 81
Fərabi deyirdi: Əgər mən Aristotelin zamanında dünyaya gəlsəydim, onun ən gözəl şagirdlərindən biri olardım. O, hələ sağlığında ikinci müəllim ( Aristoteldən sonra nəzərdə tutulur) adlandırılırdı. Fərabi həm də türk təfəkkürünü təmsil edirdi. Görünür elə bu səbəbdən də Fərabinin elmi fəaliyyətində təkcə şəhərli ruhunun deyil, həm də cəngavər ruhunun rasionallaşdırılmasına meyl müşahidə olunur. Və bu meyl aristotelizmdən platonizmə üzvi bir keçidlə öz ifadəsini tapır. Fərabi dünyanın Platon tərəfindən yaradılmış ümumi mənzərəsini Aristotelin məntiqi ilə vahid bir dünyagörüş çərçivəsində birləşdirməyə çalışmış və müəyyən mənada öz məqsədinə nail olmuşdur. Fərabi yunan fəlsəfəsinin özündən əvvəlki şərhçilərindən fərqli olaraq müsəlman dünyasına Platonun və Aristotelin təkcə əsərlərini və sözlərini deyil, həm də onların ruhunu gətirdi. Bu hal Fərabinin estetik baxışlarında özünü daha qabarıq bir şəkildə göstərir. Fərabi yazırdı: hər hansı bir predmetin gözəlliyi, doğrudan da, onun mahiyyətinin reallaşması və kamilliyə nail olmasıdır. Bu fikir həddindən artıq platonik görünür. İndi isə Fərabidən daha bir səciyyəvi sitat: “Ahəng və simmetriya isə gözəlliyin obyek tiv əsaslarıdır” İndi isə Fərabinin estetikasının aristotelist mənbələri barədə. Fərabi yazırdı: “Aristotel tamamilə doğru deyirdi. Sənətin və bədii yaradıcılığın əsasında, həqiqətən də, təqlid dayanmalıdır.” Fərabi Aristotelin bir ardıcılı olaraq gözəlliyə atributiv nöqteyi-nəzərdən yanaşırdı. Fərabi belə hesab edirdi ki, sənətkar öz təxəyyülü sayəsində ümumi ideyaları vahid nümunələrdə təcəssüm etdirir. Fərabi də Aristotel kimi incəsənətə əsasən katarxik nöqteyi-nəzərdən baxırdı. Bu hal xüsusilə onun musiqiyə dair baxışları üçün səciyyəvi idi, musiqi həm mənəvi-təmizləyici, həm də tibbi-müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Buradan həmçinin incəsənətdən praqmatizmə və utilitaristə də bir çıxış sezilir. Fərabi Aristotelin bir ardıcılı olaraq həm də nəzəriyyəçiliyə, məntiqçiliyə, logistikaya meylli idi, o, cümlədən də estetikaya, incəsənətə musiqiyə baxışlarında da. Musiqi haqqında elm, hər halda, bütövlükdə iki yerə bölünməlidir: birincisi – musiqi haqqında təcrübi elm və ikincisi isə – musiqi haqqında nəzəri elm. Musiqi haqqında təcrübi elmin vəzifəsi təbii səs (boğaz, dil, dodaq, səs telləri) və ya müxtəlif sənət alətlərinin köməyi ilə hissi şəkildə qavranıla bilən melodiyaların yaradılmasından ibarətdir. Musiqi haqqında nəzəri elmə gəldikdə isə onun məqsədi ahəng və melodiya haqqında insana bilik verməkdən, melodiyanı doğuran amillərdən bəhs etməkdən ibarətdir.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|