Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
səbəbdən də obyektlərdən hər biri insanda müxtəlif duyğular yaradır. Puruşadan fərqli olaraq prakriti passivdir və şüura malikdir. Prakriti və puruşanın kontaktı isə predmetlərin və bütövlükdə Kainatın təkamülünə başlanğıc verir. Ortodoksal təlimlərdən üçüncüsü olan yoqa insan ruhunu kamilliyə çatdırmaq, onu, salındığı bədən adlı həbsxanadan qurtarmaq, ruhun doğuluş və ölüm sərhədlərini qıraraq əbədiyyətə qovuşdurmaq məqsədilə yaradılmış çoxsaylı bədən hərəkətləri kompleksini özündə birləşdirir. Bu hərəkətlər əsasən iki məqsədə xidmət edir; bədənin istək və meyllərindən imtina etmək və müşahidə - meditasiya - vəziyyətinə daxil olmaq. Ortodoksal təlimlərdən dördüncüsü olan nyaya təliminin əsas müddəaları ilk dəfə onun əsasını qoymuş Qotamanın "Nyaya-sutra" əsərində verilmiş, sonralar onun başqa ardıcılları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.
dünyanın əzablarından qurtulmasında, daim təkrarlanan "doğulmuş - əziyyətlərə bürünmüş həyat - ölüm" zəncirinin gətirdiyi işgəncələrdən azad edilməsində - mokşada - görür. Bu təlimin tərəfdarları belə hesab edirlər ki, insan ruhunun əbədiyyətə qovuşması idrak yolu ilə mümkündür. Nyaya idrakın dörd mənbəyini qeyd edir; qavrayış, nəticə, müqayisə və isbat. Qavrayış hissi idrakla bağlıdır. Nəticə obyektin əsas əlamətlərin üzə çıxarılması məqsədinə xidmət edir. Predmetlərlə onların daşıdığı ad arasındakı münasibətlər müqayisə prosesində aşkar edilir. Və nəhayət, isbat hissi qavrayış vasitəsi ilə əldə edilməsi mümkün olmayan biliklərin nüfuzlu şəxslərin mülahizələri ilə əlaqələndirilməsinə əsaslanır. Qeyd edək ki, nyaya təlimində idrakın predmetlərlə onların daşıdığı ad arasındakı münasibətlərin müqayisəsinə yönəlmiş üçüncü mənbəyi, artıq qeyd olunduğu kimi, Platonun adlar təlimi ilə və qədim Çin təlimi olan konfusiçiliyin adların təshihi ideyası ilə son dərəcə səsləşir. Qədim hind fəlsəfəsində ortodoksal təlimlərdən beşincisi olan vayşeşika təliminin əsasını Kanada qoymuşdur. Onun Vayşeşika-sutra əsəri bu nəzəriyyənin ilk sistematik şərhi hesab olunur. Vayşeşika nyaya ilə bir sıra ümumi əlamətlərə malikdir. Sonradan bu iki cərəyan birləşərək vahid bir məktəb də yaratmışlar. Vayşeşikaya görə, bütün fiziki obyektlər müəyyən atomlardan təşkil olunmuşlar. Bu atomlar iki-bir, üç-bir birləşərək müxtəlif varlıqları yaradırlar. Atomlar heç kim tərəfindən yaradılmamışlar. Lakin onların ümumi idarə olunma başlanğıcı vardır. Bu, İşvaradır. 55
Ortodoksal təlimlərdən sonuncusu, altıncısı olan vedanta təliminin adı sanskrit dilində vedaların sonu deməkdir. Vedantanın ilkin şərhi Badarayana (2-3cü əsrlər) tərəfindən onun Vedanta-sutra adlı əsərində verilmişdir. Bu əsərdə vedantanın əsas müddəalarının müfəssəl şərhi verilir. Brahmanın ali reallıq kimi əsaslandırılması, onun
hadisələr dünyasına və fərdi
ruha münasibətinin aydınlaşdırılması, həmçinin dünyanın bir vahid kimi qavranılması ilə real həyatdakı müxtəlifliyin eyni bir konsepsiyada birləşdirilmə meyli burada geniş yer almışdır. Vedanta vedaların məzmununu mütləq həqiqət kimi qəbul edərək vedaların, hətta dünyanın özündən də qədim olması mövqeyindən çıxış edir. Vedantanın diqqət mərkəzində dünya ruhu brahman ilə fərdi ruh atman arasındakı münasibətlər durur. Vedanta belə hesab edir ki, vedalar brahmanın nəfəsindən yaranmışdır. Bu həqiqi mütləq bilik sonradan xatırlanaraq yazıya köçürülmüşdür. Göründüyü kimi, vedanta da, mimansa kimi bilavasitə veda mətnlərinə əsaslanır. Hind fəlsəfəsinin sankhya, nyaya, vayşeşika və
kimi
digər ortodoksal təlimləri isə
mətnləri ehkamlaşdırmayıb, bu mətnlər üzərindəki düşüncələrə istinad edilir. Ənənəvi hind fəlsəfəsinin qeyri-ortodoksal cərəyanları isə, artıq qeyd olunduğu kimi, vedaların avtoritetini qəbul etməmişlər. Haqlarında bu vaxta qədər, ümumiyyətlə, söhbət gedən qeyri- ortodoksal təlimlərə qaldıqda isə, onlara konkret olaraq caynizm, buddizm və lokayata aiddir. Hindistanın qeyri-ortodoksal təlimlərindən olan caynizm şimal- şərqi Hindistanda yaranaraq sonradan onun bütün ərazisində yayılmışdır. Caynizmin banisi sonradan Cina - "qalib" - adlandırılan Vardhama olmuşdur. Caynizmin əsasında iki əbədi varlıq haqqında müddəa durur. Bu varlıqlar aşağıdakılardır: civa (ruh) və aciva (qeyri- ruh). Civanın mükəmməl və ya qeyri-mükəmməl vəziyyətdə ola bilməsi onun aciva ilə bağlılıq dərəcəsindən asılıdır. Civa özünün mükəmməl varlıq vəziyyətində aciva ilə birləşərkən həqiqi keyfiyyətlərini itirir və əzablara məruz qalır; mükəmməl varlıq vəziyyətində isə o, öz mövcudluğunu idarə etmək imkanına malik olur.
Ənənəvi hind fəlsəfəsinin qeyri-ortodoksal cərəyanlarından biri kimi yaranan və sonradan isə dünya dinlərindən birinə çevrilən buddizm təliminin banisi Siddhartha Qautamadır. Siddhartha Qautama hökmdarlar nəslindən olmuş, hakimiyyətdən imtina etmiş, uzun müddət tərki-dünya həyat sürmüş və tərki-dünyalıq şəraitində öz təlimini yaratmışdır. Sonradan o Budda, yəni "nurlu" adlandırılmışdır. Buddizm təliminin adı da elə buradan götürülmüşdür.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|