Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Çin fəlsəfəsi
58
Asiya ölkələrinə yayılaraq, burada müstəqil dünyagörüş kimi öz varlığını saxlamışdır. YII-XIII əsrlər Hindistanda feodal pərakəndəliyi dövrü idi. Bu dövrün əhvali-ruhiyyəsi üçün panteizm səciyyəvi idi. XIII əsrdə Hindistan müsəlmanların hücumlarına məruz qalır. Hindistanın bütün mənəvi həyatı üzərində islamın güclü təsiri duyulur. Əvvəlki bir çox rəsm əsərləri, heykəllər, memarlıq nümunələri aradan çıxır, yeni memarlıq nümunələri - məscidlər, minarələr, görkəmli və məşhur Tac-Mahal meydana gəlir. Böyük Moqol hökmdarları zamanı hind mədəniyyəti İran üslubunun güclü təsirinə məruz qalır. Bundan sonra Hind tarixinin yeni dövrü - Hindistanın ingilis ağalığı altında olduğu dövr gəlir. Müasir Hindistan filosofları içərisində xüsusi olaraq seçilən Vivekananda ingilis ağalığını hind təfəkkürü işığında izah edir. Vivekananda qərb təhsilli olsa da, şərqli, daha dəqiq deyilsə, hindli idi. Vivekanandanın dünyagörüşü onun öz sözlərində daha gözəl səsləşir: «Bütün zamanlarda və sivilizasiyalı cəmiyyətlərdə dörd kasta - brahmanlar, kşatrilər, vayşilər və şudralar mövcud olmuşlar və bu kastaların dünya üzərindəki hakimiyyəti növbə ilə bir-birini əvəz etmişdir. Bütün qədim millətlərdə tarixlərinin ilk dövrlərində hakimiyyət sükanı brahmanların, yəni kahinlərin əlində olmuşdur. İkinci mərhələdə hakimiyyətə kşatrilər, yəni döyüşçülər gəlirlər. Sonradan isə hakimiyyət ticarət vasitəsi ilə varlanan vayşilərin əlinə keçir. İngiltərə Hindistanı Həzrət İsa və ya Tövrat vasitəsi ilə fəth etmədi. İsanın adının arxasında, möhtəşəm sarayların arxasında, yeri titrədən cəng arabalarının arxasında, süvari və piyada orduların arxasında, döyüş şeypurlarının və nəhəng təbil gurultularının arxasında, kraliça taxtının gözqamaşdırıcı dəbdəbəsi arxasında həqiqi İngiltərə gizlənirdi. O İngiltərə ki, onun döyüş bayrağı fabrik borusu idi, qoşunu ticarətçilər ordusu idi, döyüş meydanı isə dünyanın bütün bazar meydanları idi 16 ».
Görünür, Hindistanın özü də ona görə müstəqil ola bildi ki, öz Qandisindən daha öncə öz «bazar meydanlarını» qaydaya salmışdı, öz vayşilərinin fəaliyyət məkanını lazımi səviyyəyə gətirə bilmişdi.
İndiki Çin ərazisində əsrlər boyunca formalaşan xalqlar özlərini tarixən müxtəlif cür adlandırsalar da, bütün Çin xalqlarını özündə ifadə edən ümumi bir ad da vardır. Bu ad Tyan Syadır ki,
59
bizim dilə tərcümə olunduqda Səmaaltı mənasını verir. Bu, Çin xalqının özünü Səmanın himayəsi altında olan bir toplum kimi hiss və dərk etməsi ilə bağlıdır. Səmanı öz himayəçisi kimi qəbul edən xalq özünü ilkin olaraq altda olan, yaxud aşağılar və ya Çin dilində olduğu kimi sya kimi dərk edirdi. Çin xalqının ilkin adı elə sya idi. Bir çox tarixçilər syanı ilk dövlətin və ilk hökmdar sülaləsinin adı kimi təqdim etsələr də, əslində sya dövlətin və sülalənin deyil, xalqın və ölkənin ilk adı idi. Çin xalqının və ölkəsinin ikinci tarixi adı və özünüdərkinin ikinci tarixi forması isə İn idi. Bu xalqın əsasını Xuanxe çayı hövzəsində məskunlaşmış oturaq kənd icmaları təşkil edirdi. Əgər torpağa bağlı olan və özünü Yerin timsalı kimi qavrayan bu kənd icmalarının dünyagörüşü Səma kultu üzərində qurulmuşdusa, Xuanxe çayının hövzəsinə yuxarılardan, dağlardan enən, bu hövzənin oturaq sakinlərini bəzən qarət edən, sıxıntılara məruz qoyan və bəzən də xilas edən, himayə edən, sonradan hun adlandırılan köçəri tayfalar özlərini əksinə olaraq Səmanın timsalı kimi qavrayırdılar. Onların dünyagörüşü kimi mif çıxış edirdi. Qədim Çinin bütün mifi və bütün siyasi tarixi üçün səciyyəvi olan anlayışlara ilk növbədə aşağıdakılar aid edilə bilər: Yan və İn,
mədəniyyəti bu cüt anlayışlardan birinciləri ilə özünü dərk edir, ikinciləri ilə isə öz əksliyini mənalandırırdı.
Cəngavər özünü dünyanın maskulin başlanğıcının Yer üzərində mücəssəməsi kimi, kişiliyin timsalı və təcəssümü kimi qavrayır. Femininliyin mücəssəməsi olan, ədalətsizliyə və zülmə məruz qalan dünyanı, ilk növbədə isə sosial dünyanı, əlbəttə ki, cəngavər xilas etməlidir. Yan dünyanın maskulin başlanğıcının ifadəsi olmaqla cəsarətliliyin, aktivliyin və sərtliyin təcəssümüdür. Çin təfəkkür ənənələri Yanda, dünyanın maskulin başlanğıcında eyni zamanda nurun, səmanın və nəhayət, yüksəkliklərin də ifadəsini görür. Yan qədim çin dilində elə buna görə də eyni zamanda həm kişi, həm də aktiv, həm sərt, həm işıq, həm səma və həm də yüksəkliklər mənalarını verir. İn isə əksinə olaraq dünyanın feminin başlanğıcının timsalı kimi zərifliyi, yumşaqlığı və passivliyi ifadə edir. İndə, dünyanın feminin başlanğıcında həm də Yerin, aşağıların və qaranlığın da ifadəsini görməklə Çin təfəkkür ənənələri özünün Yan-İn doktrinasını məntiqi sonluğa çatdırır. Yan sözünün məcazi məna çalarları Tyan və Şan sözlərinin birbaşa mənalarında, İnin məcazi məna çalarları isə Di və Syanın birbaşa mənalarına uyğun gəlir. Tyan qədim çin dilində Səma, Di isə
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|