Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
Buddizmin mahiyyəti bəşəriyyəti əzablardan xilas etmə haqqında təlimdədir. Əzab bütövlükdə insanın praktik mövcudluğu ilə bağlıdır. Doğuluşdan ölümə kimi bütün insan həyatı əzablara düçardır. Dünyanın insanlara gətirdiyi əziyyətlərdən, aclığın, soyuğun, xəstəliyin, qocalığın və ölümün müsibətlərindən nicat tapmaq istəyi buddizm təliminin başlıca qayəsini təşkil edir. Bütün insan əzabları arzulardan doğduğundan buddizm nicat yolunu hər cür arzu həvəs və ehtirasları nizama salmaqda görür, əzablardan qurtulmaq üçün dünya nemətlərinə düzgün münasibət axtarır. Buddizm, artıq qeyd olunduğu kimi, qeyri-ortodoksal təlimlərə aiddir. Yeri gəlmişkən, o da qeyd olunmalıdır ki, buddizmin bəzi ideyaları isə, xüsusən də, onun karma təlimi buddizmi veda kanonuna yaxınlaşdırır. Deməli, hind fəlsəfəsinin hətta qeyri-ortodoksal təlimləri belə vedaların təsirindən mütləq mənada azad deyillər. Amma bu sözləri qeyri-ortodoksal təlimlərdən digəri, əsasının
çətindir. Lokayata təkcə brahmanizmə münasibətdə deyil, bütövlükdə ənənəvi hind təfəkkürünə münasibətində müxalifət yaradır. Bu təlimə görə, ancaq hisslərlə qavranılan dünyanı reallıq hesab etmək olar. Lokayata maddi dünyadan başqa hər cür varlığı - allahları və ruhları, brahmanı və atmanı, cənnəti və cəhənnəmi - inkar edir. Lokayata təliminə görə, dünya dörd elementdən - oddan, sudan, havadan və torpaqdan - yaranmışdır. Dünyada baş verən dəyişikliklər torpağın, suyun, havanın və odun bir-biri ilə birləşməsindən yaranan kombinasiyaların bir-birini əvəzləməsi kimi təsvir edilir. Öz mahiyyəti etibarı ilə aristokratik dünyagörüşü ifadə edən brahmanizmdən və buddizmdən fərqli olaraq, lokayata öz mahiyyəti etibarı ilə şəhərli dünyagörüşünün ifadəçisi idi. Eramızdan əvvəl Hindistanda böyük su hövzələrində tikilmiş hökmdar iqamətgahları sonradan salınmış şəhərlərin əsasına çevrilmişdir. Bu prosesdə hökmdarların yanında xidmətdə olan sənətkarların, tacirlərin və qasidlərin rolu xüsusən həlledici olmuşdur. Onlar kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq zərurətindən azad olunsalar da, öz mövcudluqlarını başqa qəbildən olan amillərdən asılı vəziyyətdə qoymuşdular. Özlərini özgə ehtiyaclarının ödənilmə vasitəsinə çevirməklə bunun əvəzində verilmiş mükafatla yaşayırdılar. Sənətkar, tacir və qasid tarixi tipləri məiyyət kütləsinin formalaşması üçün əsas olur və sonradan məmur tarixi tipinin meydana çıxmasını şərtləndirir. Məiyyət kütləsi özünün tarix meydanına atılması ilə, icma, cəngavər və zadəgan mədəniyyətləri ilə yanaşı duran dördüncü bir mədəniyyət tipini - şəhər mədəniyyətini formalaşdırdı. 57
Şəhərlərin və şəhər mədəniyyətinin xüsusi çəkisinin artımı ilə bağlı b
izim eradan əvvəl IY-II əsrlərdə Şimali Hindistanda zadəgan və şəhər mədəniyyətlərinin siyasi sintez forması olaraq ilk imperiya formalaşır. Mərkəzləşmiş dövlətin doğuluşu Baş nazir institutunu ön plana çıxarır. Baş nazirin siyasi instinktləri, idealları və həyat tərzi bir sıra siyasi traktatlarda özünün parlaq ifadəsini tapmışdır. Qədim Hindistanda belə bir siyasi traktat Arthaşastra oldu. Bu siyasi traktat Qədim Çində
ruhludur. Burada sadalanan traktatların demək olar ki, hamısı vaxtilə baş nazir kimi fəaliyyət göstərən insanlar tərəfindən yaradılmışlar. Səlcuqilər imperiyasında baş nazir və ya o vaxtın dili ilə deyilsə, baş vəzir olan Nizamülmülkün Siyasətnaməsi və Fransanı baş nazir institutunun bütün incəlikləri ilə üz-üzə qoyan Rişelyenin Siyasi vəsiyyəti də Şan Yanın Şan vilayətinin idarə olunma kitabı öz mahiyyəti etibarı ilə Arthaşastra ilə eyni qəbildəndir. Şan Yanın Qədim Çində oynadığı rol Səlcuqilər imperiyasında Nizamülmülkün və Fransada isə Rişelyenin oynadığı rola son dərəcə bənzəyir. Onların hər üçü mərkəzləşdirilmiş dövlətin bir siyasi doktrina kimi və müəyyən qədər həm də siyasi gerçəklik kimi yaradıcılarıdırlar. Bu insanlar həmin traktatlarda baş nazir fenomeninin rasionallaşdırılmasına, bu və ya digər şəkildə əsaslandırılmasına və bəraət qazandırılmasına səy göstərmişlər. Tarix Arthaşastranın müəllifinin adını saxlamasa da, onun hansı əsrdə yaşadığını və hansı imperatorun naziri olduğu haqqında məlumatı saxlamışdır. Bu kitab Qədim Hindistanda baş nazir institutunun və bu institutla birgə doğulan və bəlkə də ondan daha mühüm olan bir hadisənin - mərkəzləşdirilmiş dövlətin inkişafına güclü təkan vermişdir. Bizim eradan əvvəl III əsrdə imperator Aşoka Maurya buddizmi dövlət dini elan edir. Aşoka dövründə buddizmin ilk monumental abidələri qoyulur. Bizim eradan əvvəl I əsrdən başlayaraq Budda ilahiləşdirilir. Bizim eranın IY-Y əsrlərindən Budda hinduist dinin tanrısı olan Vişnunun mücəssəməsi kimi tanınmağa başlayır. Hinduizm bir din olaraq brahmanizmin və buddizmin sintezi nəticəsində təşəkkül tapır. Burada dünya ruhunun - brahmanın - yerini mütləq şəxsiyyət - allah tutur. Bu şəxsiyyət yaratmaq, - Brahma - qoruyub saxlamaq - Vişnu - və dağılmaq - Şiva - imkanlarına qabil olan üçlüyü özündə birləşdirir. Vedanta hinduizmin fəlsəfi əsasını təşkil edir. Eramızın 12-ci əsrində hinduizmin bütün Hindistanda hökmran rol oynaması ilə əlaqədar olaraq həm brahmanizm, həm də buddizm sıxışdırılıb aradan çıxarılmışdır. Lakin buddizm şərqi və mərkəzi Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|