H akġMLƏRĠn d avraniġI ÜZRƏ b anqalor p rġNSĠPLƏRĠ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Təbii ədalətliliyə əsaslanan ədalət mühakiməsinin əhəmiyyəti Buddanın öz Ģagirdi - möhtərəm Upali ilə söhbətindən aĢkar görünür: 82 S: Müəllim, təqsirləndirilən rahibin iĢtirakı ilə həyata keçirilməli olan hərəkətin onun iĢtirakı olmadan həyata keçirilməsi əmri ədalətlidirmi? Belə əmr qanunidirmi? C: Upali, istənilən ədalətli əmr hərəkətin təqsirləndirilən rahibin iĢtirakı ilə həyata keçirilməsini nəzərdə tutandır. Əgər o yoxdursa, belə əmr nə hüquqi, nə də intizam baxımından qanuni deyil və ağlabatan və yolverilən hədlərdən kənara çıxır. S: Müəllim, təqsirləndirilən rahibi sorğu-sual etməklə həyata keçirilməli olan hərəkətin onu sorğu- sual etmədən həyata keçirilməsi əmri ədalətlidirmi? Belə əmr qanunidirmi? C: Upali, istənilən ədalətli əmr hərəkətin təqsirləndirilən rahibi sorğu-sual etməklə həyata keçirilməsini nəzərdə tutandır. Əgər onu sorğu-sual etmirlərsə, belə əmr nə hüquqi, nə də intizam baxımından qanuni deyil və ağlabatan və yolverilən hədlərdən kənara çıxır. Eyni prinsiplər yerdəki insanlara da tətbiq olunur: “Tələsik qərar verən Ģəxs ədalətli deyil. Müdrik insan nəyin düzgün, nəyin səhv olduğunu araĢdırır. Digər insanları güc tətbiq etmədən ədalətli və düzgün qərarlara əsaslanaraq idarə edən müdrik insanı “qanunun əsl keĢikçisi” adlandırırlar.” 83 Yaponiyanın regent-Ģahzadəsi ġotoku TaiĢi (b.e. 604-cü ili) buddizm prinsipləri əsasında özünə aĢağıdakıları da daxil edən “On yeddi çıxıĢ” hazırlamıĢdır: “... iĢlərə baxarkən qərəzsiz ol. Sənin yanına Ģikayətlə gündə minlərlə insan gəlir. Əgər onların sayı bir gün üçün bu qədər çoxdursa, onda bir neçə il ərzində nə qədər olacaq? Əgər qanuna əsasən iĢlərə baxmalı olan insan yalnız Ģəxsi mənfəəti barədə düĢünürsə və iĢlərə yalnız rüĢvət almaq üçün baxırsa, onda varlının Ģikayəti sanki suya atılan bir daĢı, kasıbın Ģikayəti isə sanki daĢa rast gəlmiĢ suyu xatırladacaq. Belə Ģəraitdə kasıb bilməyəcək ki hara getsin. Bu isə Nazirin vəzifəsindəki çatıĢmazlıqları göstərir.” 84 Roma hüququ “On iki cədvəl” qanunlarında (e.ə. 450-ci il) belə bir norma var: 85 “Hakim öz qərarını günəĢ batana qədər qəbul etməlidir.” Çin hüququ Çinin tanınmıĢ mütəfəkkirlərindən və hörmətli hakimlərindən olan Hsun Tzu (təxminən e.ə. 312-ci il) yazırdı: 86 “Qərəzsizlik - təklifləri qiymətləndirərkən nəyin rəhbər tutulmalı olmasıdır. Ədalətlilik - onların nə ilə ölçülməli olmasıdır. Qanunun olduğu yerdə onu tətbiq et; qanunun olmadığı yerdə isə presedent və ya analogiyaya uyğun hərəkət et – bu, təkliflərə qulaq asmağın ən yaxĢı yoludur. TərəfkeĢlik etmək və kiməsə üstünlük vermək sənin edə biləcəyin ən pis Ģeydir. YaxĢı qanunların mövcud olduğu halda belə, dövlətdə qarıĢıqlığın olması mümkündür.” 82 I.B. Horner (trans.), The Book of the Discipline (Vinaya-Pitaka), Vol. IV: Mahavagga or the Great Division IX, (London, Luzac & Co Ltd, 1962), pp. 466-468, cited in Jayawickrama, The Judicial Application of Human Rights Law, p. 7-8. 83 Dhammapada, verses 256, 257. 84 W.G. Aston (trans.), Nihongi, Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697 (Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., 1896), cited in Weeramantry, An Invitation to the Law, pp. 249-250. 85 The Civil Law, S.P. Scott (trans.) (Cincinnati, Central Trust Co., 1932), Vol. 1, pp. 57-59, cited in Weeramantry, An Invitation to the Law, pp. 265-266. 86 Basic Writings of Mo Tzu, Hsun Tzu and Han Fei Tzu, Burton Watson (trans.) (Columbia University Press, 1967), p. 35, cited in Weeramantry, An Invitation to the Law, p. 253. Ondan fərqli olaraq, kral ailəsindən olan Ģahzadə Han Fay Tzu (təxminən e.ə. 280-ci il) daha leqalist yanaĢma irəli sürmüĢdür: 87 “Təcrübəli dülgər xəttin düz olub-olmadığını gözlə müəyyən edə bilsə belə, ölçərkən həmiĢə xətkeĢdən istifadə edir; müdrik insan da iĢləri yalnız öz zəkası ilə həll edə bilsə belə, həmiĢə özündən əvvəlki kralların qanunlarına müraciət edir. XətkeĢlə düz xətt çəkmək olar; nivelirlə bütün əyri yerləri hamarlamaq olar; tərəzi ilə ağır və yüngül tarazlaĢdırıla bilər; ölçü stəkanı ilə lazımi miqdarı əldə etmək olar. Eyni Ģəkildə də qanuna yanaĢmaq lazımdır - bütün məsələlər yalnız qanunun tələb etdiyi kimi həll edilməlidir. Nivelir əyriliyə yol vermədiyi kimi, qanun da yüksək mövqeyə malik Ģəxslər üçün heç bir istisnaya yol vermir. Qanunun nə diktə etdiyini nə müdrik, nə də cəsur insanlar mübahisələndirər. Təqsirkar hətta nazir olsa belə cəzalandırılacaqdır; yaxĢılıq edən hətta kasıb kəndli olsa belə mükafatlandırılacaqdır. Ona görə də, yüksək vəzifəli Ģəxslərin səhvlərinin düzəldilməsi, tabeçilikdə olanların xətalarının cəzalandırılması, qaydanın bərpa edilməsi, pozuntuların aĢkarlanması, pisliyin aradan qaldırılması və bütün insanlara aid ümumi standartların müəyyən edilməsi üçün heç nə qanunla müqayisə oluna bilməz.” Afrika Hüququ Mənbələrdə qeyd olunur ki, 88 Afrikada bəziləri Qədim Yunanıstan və Qədim Roma ilə eyni vaxtda, digərləri isə Avropa orta əsrlər dövründə yaranan çoxsaylı müxtəlif sivilizasiya və hüquq sistemləri mövcud olmuĢdur. Müxtəlif hüquqi konsepsiyaların arasında məntiqli davranıĢla bağlı konsepsiya xüsusilə diqqəti cəlb edir. “Barotse xalqının məntiqli, sağlam düĢüncəli insan barədə fikirləri ikitərəflidir – ümumiyyətlə, məntiqli insan və “konkret vəzifəni tutan məntiqli insan”. Məsələn, əgər icma Ģurasının üzvü vəzifəsini tutan bir Ģəxsin vəzifəsinin nüfuzuna uyğun olmayan Ģəkildə davrandığı iddia olunursa, hakimlər həmin Ģəxsin müvafiq vəziyyətdə icma Ģurasının məntiqli üzvünün davranmalı olduğu Ģəkildə davranıb-davranmadığı barədə özlərinə sual verməlidirlər. Ġcmanın bu cür Ģəxsdən gözlənilən davranıĢ barədə öz fikirləri var – yanına gələn Ģikayətçiyə qarĢı ləyaqətli, səbrli və nəzakətli davranmalıdır. ġikayətçiyə oturmağı təklif etməyən və onun Ģikayətinə qulaq asmayan Ģura üzvü barotselərin gözündə “sağlam düĢüncəli Ģura üzvü” deyil. Beləliklə, hakimlər qərar çıxararkən icmada mövcud olan standartları nəzərə alırlar. Bu, yanaĢma tərzinin çevikliyini təmin edir, çünki müasir həyatın Ģərtlərini nəzərə almaqla qədim standartlara yenidən baxıla bilər. Ümumi hüquq sisteminə nisbətən gec daxil olan məntiqli, sağlam düĢüncəli insan konsepti ona ənənəvi Afrika hüququna xas çeviklik versə də, bu konsepsiya ümümi hüquqda hələ tam Ģəkildə öz təsdiqini tapmamıĢdır.” Yəhudi hüququ AĢağıdakı mətn məĢhur yəhudi alimi MoĢe ben Maymonun (1135-1205-ci illər) “MiĢna Tövrat” 89 əsərindəndir. 1. Allah hər hansı səlahiyyətli yəhudi məhkəməsi ilə bir yerdədir. Ona görə də, hakimlər məhkəmə iclaslarını saçaqlarla haĢiyələnən mantiyaları geyinmiĢ Ģəkildə, qorxu və ehtiramla və ən ciddi qaydada keçirməlidirlər. Onlara özlərini yüngül aparmaq, zarafat etmək və ya boĢ-boĢ danıĢmaq qadağan edilir. Onlar bütün diqqətlərini Tövrat və müdriklik məsələlərinə yönəltməlidirlər. 2. Hakimliyə bu vəzifəyə layiq olmayan (əxlaqi səbəblərə görə) və ya hakim olmaq üçün Tövratı lazımi səviyyədə bilməyən Ģəxsi, hətta o, bütün digər münasibətlərdə xoĢagələn insan olsa və heyranedici xüsusiyyətlərə malik olsa belə, təyin edən sanhedrin və ya kral qadağanı pozur, 87 Yenə orada, səh. 253-254. 88 Weeramantry, An Invitation to the Law, pp. 35-36. 89 I. Twersky (ed.), A Maimonides Reader (Behram House Inc., 1972), pp. 193-194, cited in Weeramantry, An Invitation to the Law, pp. 257-258. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|