quruluşu və funksiyalarında deyil, həm də cansız stixiyalarda ifadə olunur. Onun fikrincə
insanın və heyvanın müxtəlif orqanları ilə bitkilərin hissələri, mineralların quruluşu və
səma cismlərinin hərəkəti arasında oxşarlıq vardır. Paraselsə görə təbiəti üç elementdən
çıxış etməklə başa düşmək olar: civə, kükürd və duz. Civə ruha, kükürd qəlbə, duz isə
bədənə uyğun gəlir. İnsanın bütün hərəkətlərinə onun qəlbi rəhbərlik etdiyi kimi, təbiətin
hər bir hissəsində də canlı başlanğıc (arxey) vardır. Bunə görə də təbiət qüvvələrinə hakim
olmaq üçün bu arxeyi bilmək, onunla təmasa daxil olmaq və onu idarə etməyi öyrənmək
la- zımdu:.
İntibah dövrü naturfılosoflan antik elmi, xüsusən də Aristotelin fizikasını (sehrli
qüvvəni qəbul etmədiyinə, canh və cansız mövcudatları bir-birindən qəti surətdə
ayırdığına görə) tənqid edirdilər. Onlar neoplatonizmə daha yaxın idilər. Bu təlimdən
dünya ruhu anlayışını əxz etmişdilər. Bundan istifadə edərək dünyanın yaradılan olması
ideyasını aradan qaldırmağa cəhd göstərirdüər. Onlar dünya ruhunu təbiətin özünə
daxilən xas olan həyati qüvvə hesab edirdilər. Məhz onun sayəsində təbiət müstəqillik
əldə edir və daha ilahi başlanğıca ehtiyac hiss etmir.
Renessans dövrü fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndələrindən biri N.Ku- zanski
(1401-1494) olmuşdur. Öz dövrünün əksər filosofları kimi o da neopla- tonizm
ənənənələrinə meyl göstərmişdir. Lakin Kuzanski neopiatoniklərin təlimini (onun əsas
anlayışı olan vəhdət anlayışından başlayaraq) yeni tərzdə mənalandırmışdır. O, xristian
monizmi prinsipini qəbul edirdi. Antik dövrün dualizminə qarşı çıxırdı. Beləliklə də
o, Brunonun panteizmi ilə səsləşən belə bir nəticəyə gəlmişdir: "vahid (vəhdət) hər
şeydir". Bu fikir yaradan və yaradılan haqqında xristian teizminə tam zidd idi. Kuzanski
vahidin əksinin olmaması tezisindən çıxış edərək göstərirdi ki, vahid hüdudsuzluğa,
sonsuzluğa bərabərdir. Onun fikrincə sonsuzluq o deməkdir ki, ondan böyük heç nə ola
bilməz. Buna gorə də
0
, bunu "maksimum", vahidi isə "minimum" adlandınrdı. Beləliklə
də o, əksliklərin üst-üstə düşməsi prinsipini kəşf etmişdir. Bu prinsipi sayəsində o,
yeni dövr avropa dialektikasının əsasını qoyanlarından biri hesab olunur.
Kuzanski kosmosun sonsuzluğu və onun mərkəzində hərəkətsiz Yer kürəsinin
durduğu haqqında təsəvvürlərə dağıdıcı zərbə vurdu. Ondan sonra gələn Kopernik
(1473-1543) yeni astronomik sistem - heliosentrizmi yaratdı. Kuzanskinin fəliminə və
Kopemikin heliosentrik astronomiyasına əsaslanan Cor- dano Bruno (1548-1600) orta
əsr teizminə qarşi ardıcıl panteist təlim yaratdı. O, kosmos ilə ilahi qüvvəni eyniləşdirdi və
sonsuz kosmos haqqında fikir irəli sürdü. Bundan əlavə Bruno yaradıcı və yaradılan
arasıdakı həddi yox etdi. Beləliklə də aktiv forma ilə passiv materiya arasında ənənəvi
əksliyi aradan qaldırdı. Bruno orta əsrlərdə allaha şamil edilən yaradıcılıq keyfiyyətini
təbiətin özünə aid edirdi. O göstərirdi ki, təbiət "şeylərdə ifadə olunan allahdır". Onun
təlimi yeretik hesab edildi. İnkivizisiya ona öz təlimindən əl çəkməyi məcbur etdi. O
isə tonqalda yandırılmağı bundan üstün tutdu.
Yuxanda deyilənlər sübut edir ki, intibah dövrü fəlsəfəsində bir çox
68
aluqh fikirlər irəli sürülmüşdür. Lakin bu fəisəfəyə verilən qiymət birmənalı
olmamışdır. Onu yüksək dəyərləndirənlərlə yanaşı, fəlsəfə tarixində xüsusi mərhələ kimi
ayırmağa etiraz edənlərə də rast gəlinir. Əslində bu dövrün fəlsəfi irsi orta əsrlərin
sxolastikasının aradan qaldırılmasında mühüm rol oynamışdır. O, həm də Yeni
dövrdə fəlsəfənin inkişafı üçün müəyyən özül yaratdı.
VI
FƏSİL
YENİ DÖVR FƏLSƏFƏSİ
1.
Empirizm və rasionalizm
Fəlsəfi fikrin inkişafında növbəti mərhələni yeni dövr fəlsəfəsi təşkil edir. Hələ
intibah dövründə başlanmış olan feodalizmin dağılması prosesi XVII əsrdə daha da
genişləndi və dərinləşdi. Artıq bir sıra ölkələrdə baş verən burjua inqilabları kapitalizmin
inkişafında mühüm rol oynadı.
Yeni cəmiyyət təkcə iqtisadiyyat və sosial münasibətlərdə deyil, həm də
insanların şüurunda əsaslı dəyişikliklər yaratdı. XVII əsrdə təşəkkül tapan elm, ictimai
şüurun yeniləşməsinin çox mühüm amili oldu. Təsadüfi deyildir ki, bütövlükdə XVII əsr
elmi inqilab dövrii adlandırılır Həmin dövrün fəlsəfi fikri də əsasən elmə arxalamrdi. Odur
ki, XVII əsr fəlsəfəsini düzgün başa düşmək üçün əsası bu dövrdə qoyulan yeni elm tipinin
təcrübi-riyazi təbiətşünaslığın spesifikliyi nəzərə ahnmahdır. Digər tərəfdən həmin
dövrdə insanların dünyagörüşündə bu elm aparıcı yer tutduğu üçün fəlsəfədə idrak
nəzəriyy'əsi problemləri - qnoseologiya ön plana çıxmışdı.
Hələ intibah dövründə özünü göstərən orta əsr sxolastikasının tənqidi, XVII
əsrdə daha kəskin şəkil aids. Digər tərəfdən nominalizm ilə realizmin mübarizəsi bu
dövrdə yeni formada davam etdi. Bu empirizm (biliyin təcrübəyə əsaslandığının iddia
edilməsi) və rasionalizmin (yalnız zəka vasitəsilə mötəbər bilik qazanmağın
mümkünlüyü) mübarizəsi kimi özünü göstərdi.
Empırizmin banisi görkəmli ingilis filosofu F.Bekon (1561-1626) olmuşdur.
Həmin dövrdə yaşamış mütəfəkkirlərin bir çoxu kimi o da elmi idrakı əsaslandırmağı
fəlsəfənin başlıca vəzifəsi hesab edirdi. O, fəlsəfənin predmet və vəzifələrini yeni tərzdə
mənalandırmışdır. Bekon göstərirdi ki, elmi bilik insana xeyir vermək məqsədi
güdməlidir. Bütün elmlərin ümumi vəzifəsi insanın təbiət üzərində hökmranlığını
artırmaqdan ibarətdir. Bekona görə elm özü- özlüyündə əsas məqsəd deyil, vasitədir. O,
təbiət hadisələrindən insanların rifahı naminə istifadə olunması üçün bu hadisələrin
səbəbiyyət əlaqələrim aşkar etməlidir. Bu günə qədər davam edən "Bilik qüvvədir"
aforizmi Bekona məxsusdur.
Bekonun elmi təbiət hadisələrinin idarə olunmasını istiqamətləndirmək cəhdi
kapitalizm şəraitində yaranmış ümumi mənəvi mühitin tələbatı idi. Belə ki, zəkanın
praktikada tətbiqi protestant reformatorların ürəyindən idi. Onlar buna xüsusi əhəmiyyət
verirdilər. Hər cür əməyə hörmət bəslənilirdi. Buna görə də
69
