H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Kogeziya va adgeziya. Ayni fazadagi modda zarrachalari orasida o’zaro
tortilish kuchlarning namoyon bo’lishi kogeziya ataladi. Kogeziya moddaning 
uzilishiga bo’lgan qarshiligini, ichki bosimi va hokazo xossalarini xarakterlaydi.
Kogeziyani yengish uchun sarflanadigan energiya modda ko’ndalang kesim 
yuzaning 1sm
2
ga to’g’ri keladigan ish miqdori bilan ifodalanadi. Agar kesim yuzi

1sm
2

bo’lgan jism uzilsa, 2sm

2
yangi sirt hosil bo’ladi. Sh sababli kogeziyani 

yengish uchun bajarilgan ish:
A
k
=2



(3)
tenglama bilan ifodalanadi. 
Agar modda bug’ holatga o’tsa, bu holda modda ichidagi molekulyar 

bog’lanishlar uziladi va uzilish energiyasi ayni moddaning bug’ga aylanish

ental’piyasiga teng bo’ladi: 
∆H
bug’

=∆G
bug’

+T∙∆S
bug’

(4)
Bu yerda ∆G

b
-moddaning bug’ga aylanish izobar potensiali, ∆S- moddaning 

bug’ga aylanish entropiyasi, T-absolyut temperatura. Qattiq jismlarning bug’ga

aylanish energiyasi ayni modda kristallik panjara energiyasiga teng bo’ladi. 
Bosim va temperatura o’zgarmaydigan sharoitda muvozanat qaror 

topgandan keyin ∆G=0 bo’ladi; binobarin:

∆H
bug’

=T∙∆S
bug

Demak, moddaning bug’ga aylanish ental’piyasi qanchalik katta bo’lsa, uning 

entropiyasi ham shunchalik katta bo’ladi.
Endi adgeziyani ko’rib chiqamiz. Turli fazalardagi moddalar zarrachalari 

orasida o’zaro ta’sir kuchlarining namoyon bo’lishi adgeziya deb ataladi. Bir

moddaning sirti boshqa xil moddaning sirtiga tekkanida va bir-biriga tortilganda 
adgeziya hodisasi sodir bo’ladi. Demak, adgeziyada bajarilgan ish sirt birligi uchun
hisoblanadi. Adgeziyada bajarilgan ishni fazalararo sirt qavatni bir-biridan ajratish 
uchun zaruriy energiya deb qarash mumkin. Bu holda ikkita faza mavjud
bo’lganligi uchun yangi sirt hosil bo’ladi. Natijada sistemaning dastlabki erkin 
energiyasi adgeziyada bajarilgan ish qiymatiga qadar kamayadi. Shunga ko’ra
adgeziyada bajarilgan ish uchun quyidagu tenglama taklif qilinadi: 

---

---

57

A
a
=


2,1

(1+cosΘ) (6)
bu yerda A
a
-adgeziyada bajarilgan ish, 


2,1

-birinchi faza bilan havo chegarasidagi
sirt taranglik, 

3,1

-ikkinchi faza bilan havo orasidagi sirt taranglik,


2,3

-birinchi va

ikkinchi fazalararo sirt taranglik. Agar (3) va (6) tenglamalardan foydalansak, 
adgeziyada bajarilgan ish uchun quyidagi tenglama kelib chiqadi:
A
a

=


2,1

+


3,1

-


2,3

(7)
Bu tenglama asosida suyuqlikning sirt tarangligi va ho’llanish burchagining 

kosinusidan hisoblab chiqarish mumkin. Adgeziya qancha kuchli namoyon bo’lsa,
burchakning kosinusi shuncha katta qiymatga ega bo’ladi. Adgeziya hodisasi 
fazalararo sirt taranglikning o’z-o’zicha kamayishi natijasida kelib chiqadi;
binobarin, adgeziya termodinamik jihatdan o’z-o’zicha sodir bo’la oladigan 
jarayonlar jumlasiga kiradi.