420
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
dahi bulunmayan göçmenleri Balıkesir halkı kendi avluları içerisindeki
evlerinde iskân etmişlerdir. Ancak, Müslüman ailenin aile mahremiyeti,
onların hareketlerini kısıtlayacak olmasından bu iskân, bir fedakârlık sa-
yılabilir. Bu şekilde iskânın yanında, Müslüman ahalinin yeni komşuları-
nın bazı zarurî ihtiyaçlarını karşıladıkları anlaşılmaktadır. Ancak, kiracı
olan gayrimüslim erkeklerin ev sahibi olan Müslüman ailelerin evlerine
kadar gelip onların hanımlarını görmeleri, dinî açıdan mahremiyet proble-
mini ortaya çıkarmış ve konu mahkemeye, fetva makamına intikal ederek
kayıtlara girmiştir. Mahallelerde karışık vaziyette oturan ve dinleri farklı
olan bu iki toplumun, bir Osmanlı mahallesinde kurulu bulunan belli bir
sistem
48
içerisinde bir arada nasıl yaşadıklarını, birbirleriyle nasıl bir kom-
şuluk ilişkisi içerisinde olduklarını şu örnek olay, daha bariz bir şekilde
ifade etmektedir:
Karaoğlan mahallesinin imamı ve mahallenin ileri gelenlerinden bir
grup ahali mahkemeye gelerek, mahallede oturan Ermeni Yani’nin, karısı
Erfendel’i (?) sürekli suçsuz yere dövüp, bıçak çekip öldürmekle tehdit etti-
ğini bildirip şikâyette bulunurlar. Yani; ‘yemek pişirmediği için dövdüğü’nü
söyler. Mahalleli ise ‘elinde bıçak ile hanımının üzerine birkaç defa hücum
ettiğini, kendisi defalarca uyarıldığı halde dinlemediğini ve artık onun ma-
hallede durmasını istemediklerini’ ifade ederler. Karısının da bu ifadeyi
doğrulaması üzerine- belgede yer almamakla birlikte muhtemelen- Yani
mahalleden sürülür. Ancak bu defa evsiz ve eşsiz kalan Erfendel, yeni bir
yer buluncaya kadar geçici olarak barınması için, evinde kalmak üzere
mahkemece mahalle imamına emanet edilir
49
.
Balıkesir’deki Ermeni halk arasında zaman zaman ihtida olayları da
gerçekleşmekteydi. Hızır adlı genç Ermeninin yaptığı gibi
50
ihtida etmek
isteyen gayrimüslimler kendilerine hiçbir zorlamada bulunulmadan, kadı
huzuruna gelip oradaki mecliste kelime-i şahadet getirir ve Müslüman
olur. Daha sonra ismi değiştirilir ve kişi onore edilmek üzere kendisine İs-
lâm büyüklerinden birinin adı verilirdi
51
. Daha çok Ramazan ayında vuku
bulan bu ihtida hareketleri defterlere kaydedilmiştir. Genellikle, kelime-i
48 Osmanlı mahallesindeki sistem ve düzen için bkz. Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Mahal-
lenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları IV, İstanbul 1984, s.69–78.
49 BSŞ, Defter No: 694, s.44
b
, Belge No: 2, 3, 4, 5, 6.
50 Hızır adlı emred Ermneinin ihtida ettiği… BSŞ, Defter No: 695, s.56, Belge No: 4.
51 Ermeniden Müslüman olan Mustafa bin Abdullah nam kimesnenin ekmekçilikten fariğ ol-
duğu… BSŞ, Defter No: 694, s.126
b
, Belge No: 1.
421
Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı MERCAN
şahâdet getirerek İslâm dinine giren mühtedinin
52
eski ve yeni adı defte-
re kaydedilmiş ve bunlar hem defterlere yazılmış hem de durum mülkî
amirler aracılığıyla devlet erkânına ve kiliselere bildirilmiştir. Bunlara her
hangi bir baskının yapılıp yapılmadığının anlaşılması amacıyla mühtedi-
lerin sorgulamalarından yapıldıktan sonra isimlendirme ve dinî merasim
gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, ihtida eden kişilere Müslüman esnaf tarafından
hediyeler verilmiştir
53
. Bu arada sadece Ermeniler ihtida etmemiş ve diğer
Hıristiyan unsurdan da ihtida edenler olmuştur.
Bismillahirrahmanirrahim, an asıl Rodos ceziresinde Karnis ka-
sabasından olub Balıkesri mahkemesinde batıl dinden teberî idüb Dîn-i
Muhammedî’yi kabul idüb şeref-i İslâmla müşerref olan Yorgi nam şâb em-
redin bi-inayeti’llahi Te’âlâ ve bi hidâyet-i Rabbi’l-Âlemîn İslâmı ba’de’l-
kabûl İsm-i Muhammed tesmiye olundığı iş bu mahalle kayd ve şerh veril-
di. Hurrire fî tarihi sene 1199, 9 Recep yevm-i Çıharşenbe
54
.
Ermeni kadınlardan da Müslüman olanlar vardı
55
. Onlar da yine aynı
şekilde isimler alırlardı
56
. Ancak özellikle de evli kadınlar için ihtida et-
menin ayrı bir durumu vardı, çünkü Müslüman bir kadın gayrimüslimle
evlenemezdi ve eğer evli ise ihtida sonrası boşanmış olurdu. Belki de bu
sebepten dolayı Çüngüş’ten göçen ailenin yaptığı gibi bazıları ailece ihtida
ediyorlardı
57
. Bazen ise, -Mehmed’in hanımı Ermeni Sultan gibi- kadın
sonradan Müslüman oluyordu
58
.
Osmanlı Padişahları Hıristiyan ve Yahudi nüfusu Müslümanlaştırmak
için planlı çabalara girişmemişlerdi
59
. Yine de reaya açısından Müslüman
52 İhtida eden birisinin; 15 yıldır Müslüman oldum, pekmez eyledim, şıra içtim demesi…
BSŞ, Defter No: 696, s.8
b
. ..Aynı kişinin, Badehu bir iki desti kaynatmadım şaraplığa alı-
koydum deyu ikrarı.. BSŞ, Defter No: 696, s.8
b
, Belge No: 3.
53 Ve mine’ş-Şürûti’lleti hurrire, ez kdim İslâmla gelenlere Balıkesrinde her esnafın nevbet ile
donanmaları olub bu def’a nevbet pabuccı esnafının olmağla cümle ahali iltimaslarıyla es-
naf mezkurunun ekit başıları İbrahim başaya tembih olundığı kayd olındı. Hurrire fî tarihi
sene 1199, 9 Recep yevm-i cıharşenbe. BSŞ, Defter No: 736, s.4
b
, Belge No: 3.
54 BSŞ, Defter No: 736, s.4
b
, Belge No: 2; Tâife-i Urumdan Sadistos’un ihtidası… BSŞ, Def-
ter No: 697, s.98
a
, Belge No: 9.
55 İhtida eden Ayşe’nin kocası Abraham’ı kendisinde olan esbab bahasından ibrası… BSŞ,
Defter No: 694, s.64
b
, Belge No: 1
56 Ermeni Sare’nin ihtidası hakkında. BSŞ, Defter No: 697, s.98
a
, Belge No: 8
57 BSŞ, Defter No: 701, s.36
b
, Belge No: 3.
58 Mehmed’in hanımı Ermeni Sultan’ın Müslüman olduğunun şahitlerle ikrarı … BSŞ, Defter
No: 694, s.83
b
, Belge No: 1; Ayşe’nin çocuğu ile birlikte Müslüman olduğu… BSŞ, Defter
No: 697, s.50
b
, Belge No: 2.
59 Ermeni Madros’un oğlu olup Müslüman olmasın diye baskı yapan babsından kaçan Oruç’un
İslâm’a girmesi… BSŞ, Defter No: 693, s.179, Belge No: 2.; Ramazan bin Abdullah’ın