Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

58 

 

özünü təmin etməyin tez-tez baş verən uğursuzluq risqindən azad olub, öz əlinin 

zəhməti ilə becərdiyi və hasilə gətirdiyi məhsuldan istifadəyə keçdi.  

Qədim insanlar torpaqların becərilməsində heç də səhvlərdən də xali deyildilər. 

Mesopotamiyada çox isti iqlimə görə suvarma tətbiq edilmədən, geniş irriqasiya 

şəbəkəsi yaradılmadan əkinçilik mümkün deyildi. Həmin ərazidə yaz və yay çox isti 

keçirdi, aprel ayında artıq arpa biçilirdi. Lakin suvarma texnqologiyası primitiv 

xarakter daşıdığından burada torpaqların geniş miqyasda və sürətlə şoranlaşması baş 

verdi. İzafi suvarmadan sonra qızmar günəşin hesabına sürətlə buxarlanma getdikdə, 

torpaqdakı məsamələr vasitəsilə ona hopmuş su yuxarı qalxır və duzu özu ilə torpağın 

səthinə çıxarıb onu şoranlaşdırırdı, münbitliyini azaldır, məhsul verməsini heçə 

endirirdi. Tarixçilərin rəyinə görə, Assuriya dövləti geniş torpaq sahələrinin 

şoranlaşması hesabına ciddi iqtisadi tənəzzülə uğradı və iqtisadi iflas onun hərbi 

qüdrətini də zəiflətdiyindən bizim eradan əvvəlki VII əsrinin başlanğıcında Midiya  və 

Babilistan tərəfindən məğlub edilməklə, tarix səhnəsindən birdəfəlik silindi. 

Bədbəxtlikdən bu hadisə XX əsrin ikinci yarısının son onilliklərində də təkrar olundu. 

Axı tarix iki dəfə təkrar olunur, birinci dəfə faciə kimi, ikinci dəfə isə fars kimi. İraqda 

keyfiyyətsiz tikilən irriqasiya şəbəkəsi və digər aqrotexniki nöqsanlar torpaqların xeyli 

dərəcədə şoranlaşmasına və əkin dövriyyəsindən çıxmasına yol açdı və əkinçilik ciddi 

problemlərlə üzləşdi. Əgər İraqdakı bol xurma bağları olmasaydı (Dünyadakı xurma 

istehsalının 70 faizi bu ölkənin payına düşür), Səddam Hüseynin rejimi dövründə İraq 

əhalisi müdhiş aclıqla üzləşərdi. Yaxud, bizim eranın 250-900-cü illərində Meksikada 

mövcud olmuş mayya xalqı tropik meşələri təmizləyib, kənd təsərrüfatı ilə məşğul 

olurdu. Yağış suyunu yığmaq üçün onlar çox sayda rezervuarlar tikmişdilər. Lakin 

mayya sivilizasiyası tənəzzülə uğradı, güman edilir ki, uzun müddət davam edən 

quraqlıq bu xalqı fəlakətə uğratdı. 

İraqla bir regionda yerləşən və ərazisinin xeyli hissəsini səhralıq təşkil edən 

İsraildə isə yüksək əkinçilik mədəniyyəti hesabına nəinki heç bir ərzaq qıtlığı hiss 

olunmur, əksinə, bu ölkə öz yaxın qonşularına subtropik meyvə satır, dünya bazarına 

başqa əkinçilik məhsulları da çıxarır. Burada kəskin su qıtlığı mövcuddur və İsrail öz 

ərazisində subartezian quyularının qazılmasına qadağa qoymuşdur, belə quyular 

yalnız işğal edilmiş ərazilərdə qazılır ki, yerin təkindəki su ehtiyatı gələcək nəsillər 

üçün saxlansın. Bu ölkənin ərazisində də qızmar günəş istisinin mövcudluğuna görə 

suvarmasız əkinçilik aparmaq mümkün deyildir və burada suyun qıtlığı və yüksək  

aqrotexnologiya tələbləri nəzərə alınaraq damla qaydasında suvarma aparılması geniş 

tətbiq edilir. Sudan qənaətlə istifadə, bitkinin optimal rütubətlə təmin edilməsi, bol və 

keyfiyyətli məhsul alınmasına şərait yaradır. Damla suvarması həm də alaq otlarına 

qarşı mübarizə aparmaq üçün əmək və maliyyə xərcinin sərf edilməsinin qarşısını alır 

və bu, məhsulun maya dəyərinin də yüksəlməsinə imkan vermir.  

Bibliyada göstərildiyi kimi, Allah Moiseyə demişdi ki, sizi münbit torpağa 

gətirmişəm, bu torpaqda çaylar və bulaqlar vardır, burada buğda və arpa, üzüm, əncir, 

nar, zeytun və bal istehsal edə bilərsiniz. Moiseyin Xanaana göndərdiyi casusllar bunun 

həqiqət olduğunu söylədilər. Onlar bu torpağa üzüm yetişən vaxt qədəm basmışdılar, 

qayıdarkən bir üzüm salxımı çox ağır olduğundan, dirəkdən asıb, iki adam onu 

çiyinlərində gətirmişdi. Onlar buranı yəhudi dilində «Üzüm salxımı» mənasını verən 

---

59 

 

Eşkol vadisi adlandırmışdılar. İndi mübaliğəsiz demək lazımdır ki, İsrail ərazisi 

bütövlükdə bol məhsulun rəmzi hesab edilən Eşkol vadisi adlana bilər.  

   Bəşəriyyətin əkinçilik təcrübəsi barədə fraqmentar qaydada da olsa söhbət 

aparıldı. Lakin torpağın mahiyyəti, onun xüsusiyyətləri, əkinçilik metodları barədə bir 

qədər geniş məlumata ehtiyac vardır.  

Torpaq Yerin litosferasının (torpaq qabığı və mantiyanın yuxarı hissəsi daxil 

olmaqla Yerin zahiri «bərk» sferası) səth təbəqəsi olmaqla münbitliyə, çox funksiyalı 

heterogen açıq struktur sistemə malikdir, dağ süxurlarının aşınması və orqanizmlərin 

fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Torpaq biosfera, hidrosfera və Yerin atmosferi 

arxasındakı qarşılıqlı fəaliyyəti xüsusi təbii membran kimi nizamlayır. 

Torpaq Yer atmosferi tərkibinin mühüm nizamlayıcısı rolunda çıxış edir. Bu 

torpaq mikroorqanizmlərinin fəaliyyətindən irəli gəlir, onlar nəhəng miqyaslarda 

müxtəlif qazlar – azot və onun oksidini, metanı və digər uçan birləşmələri istehsal 

edirlər. Bu qazların əksəriyyəti «istixana effekti» əmələ gətirir və ozon təbəqəsini 

dağıdır, bu isə Yer kürəsində iqlimin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 

Torpaq Yerin səthindəki, Yerin altındakı suların və Yerin hidrosferasının 

tərkibinə və xassələrinə mühüm təsir göstərir. Torpaq təbəqələrindən keçən su ondan 

kimyəvi elementlərin xüsusi dəstini götürür, su toplama əraziləri üçün  bu, xarakterik 

hal sayılır. Torpaq səthinin pozulması suyun keyfiyyətinin dəyişilməsində də özünü 

büruzə verir. 

Torpaq Yer kürəsinin quru hissəsinin səth təbəqəsi olmaqla canlı və ölü 

orqanizmlərin (bitkiçiliyin, heyvandarlığın və mikroorqanizmlərin) təsiri altında dağ 

süxurlarının dəyişilməsi, Günəş istisi və atmosfer yağıntılarının bilavasitə təsir 

göstərməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Torpaq tam şəkildə xüsusi təbii varlıq hesab 

olunur, yalnız özünə məxsus olan quruluşa, tərkibə və xassələrə malikdir. Torpağın ən 

mühüm xüsusiyyəti onun münbitliyidir, başqa sözlə, bitkilərin böyüməsini və inkişafını 

təmin etmə qabiliyyətidir. Bitki isə yeganə canlıdır ki, torpaqdan mənimsədiyi qeyri-

üzvi maddələri Günəş enerjisinin və suyun köməkliyi ilə üzvi maddəyə çevirir və canlı 

aləmin yaşamasında mühüm amil rolunu oynayır. Elm bu sahədə çox çalışsa da, suni 

qaydada qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə yaratmaq sahəsində hələ də olduqca 

utancaq addımlarını atır.  

Torpağın münbitliyi onun keyfiyyətini xarakterizə edən əsas göstəricidir. 

Torpağın bu qabiliyyəti mədəni bitkilərə məskunluq  mühiti, həyatın Yer faktorlarının 

(su, qida maddələri, torpaq havasının təmin edilməsinin mənbəyi və vasitəçisi) iqtisadi 

funksiyasını yerinə yetirən kimi xidmət edir. Münbitlik torpağın bitkiləri 

qidalandırmaq üçün zəruri olan kifayət miqdardakı qida maddələrinə və su ehtiyatına 

malik olmasıdır. Torpağın təbii münbitliyi uzun müddət davam edən torpaq əmələ 

gəlməsi prosesinin nəticəsidir. Onun fiziki, kimyəvi, bioloji xassələri ilə xarakterizə 

olunmaqla, Yerin iqlim xüsusiyyətləri ilə də sıx bağlıdır.  

Torpağın iqtisadi münbitliyi isə cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı 

prosesində insanın fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Əkinçiliyin başlıca vəzifəsi kompleks 

aqrotexniki, meliorasiya, təşkilati və iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə 

torpağın təbii münbitliyinin iqtisadi münbitliyə çevrilməsidir, bu isə əkinçiliyin 

ratsional sisteminin tətbiq edilməsi deməkdir.  

---