Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

56 

 

nail olmuşdu. Yaxud, başqa bir maraqlı misal. Prussiya kralı Böyük Fridrix (II Fridrix) 

1750-ci ildə tikdirdiyi San-Susi sarayının ətrafında kartof əkdirmişdi və onun 

məhsulunu güya qorumaq məqsədilə gündüzlər plantasiyaya xüsusi mühafizəçilər 

qoymuşdu, lakin gecə düşən kimi həmin mühafizəçilər öz postlarını tərk edirdilər. 

Qonşuluqda yaşayan ailələr bu ərzağa kralın ciddi qayğı göstərməsini nəzərə alıb, 

gecələr əkinləri qazır və kartofu evlərinə daşıyırdılar. Sonra həmin ailələr özləri 

canfəşanlıqla kartof becərməyə başladılar və bu bitki Prussiyada, bütün Almaniyada 

geniş yayıldı.  

Əkinçiliyə yüksək diqqət verilməsi Mərkəzi və Cənubi Amerikada 

heyvandarlığın təşəkkül tapmasına da digər amillərlə yanaşı mane olmuşdu. 

Meksikada yalnız üç heyvan növü – arı, hinduşqa və ətindən istifadə edilməsi üçün it 

əhilləşdirilmişdi. Peruda və digər ölkələrdə lamanın əhliləşdirilməsi də tam başa 

çatdırılmamışdı. Ona görə də Mərkəzi və Cənubi Amerikalıların süfrəsində bitkiçilik 

məhsulları müstəsna əhəmiyyət daşıyırdı. Burada vəhşi heyvan aləmi də nisbətən 

kasad olduğundan Şimali Amerikadakından fərqli olaraq ovçuluq da iknişaf 

etməmişdi. Şimali Amerikadakı vəhşi sürülərdəki tərkib sayı milyonlara çatan 

bizonların hansısa bir nümunəsinə burada rast gəlmək mümkün deyildi, onlardan əsər-

əlamət də yox idi. Şimali Amerikanın özündə də vəhşi heyvan növləri o qədər çox 

deyildi. Bəziləri səhvən mustanqı oradakı vəhşi at hesab edirlər, mustanq isə 

avropalıların oraya gətirdiyi ev atlarının vəhşiləşmiş növü idi. Onlar sahiblərindən 

uzaq düşdükdə preriyalarda yaşayırdılar. Mustanqlar əsasən ov obyekti hesab 

olunurdu, onun ətindən və dərisindən istifadə edirdilər. Ona görə də demək olar ki, bu 

növ məhv edilmişdir. 

   Qoşqu heyvanlarının mövcud olmamasına görə hindu tayfalarına təkər də 

məlum deyildi. Cənubi Amerikanın uca dağ ərazilərində bütün yüklər adamların 

belində daşınırdı. Yalnız ispanların işğalından sonra Mərkəzi və Cənubi Amerikaya at, 

mal-qara gətirildi. 1519-cu ildə Meksika sahilinə çıxan Ernan Kortesin silahlı dəstəsini 

ilk dəfə görən atsteklər bu vaxtadək görmədkləri odlu silahdan deyil, onların mindiyi 

və tuzem əhalinin ilk dəfə görduyu atlardan daha çox qorxmuşdular. Belə bir rəvayət 

də vardır ki, 1531-ci ildə Fransisko Pisarronun qoşunu Perunu işğal edəndə, qulluq 

göstərmək istəyən yerli əhali yem kimi onların atlarının qabağına ət qoymuşdular.  

Hinduların əkinçilikdəki nailiyyətləri birdən-birə meydana gəlməmişdi, uzun 

dövrün təcrübəsinə əsaslanırdı. Həmin ölkələrdə heyvandarlıq mövcud olmadığından, 

ət və süd məhsulları da yox idi və maddi həyat sakinləri əkinçiliklə daha ciddi məşğul 

olmağa məcbur edirdi. Axı bitkiçilik məhsulları olmasaydı, onlar dəhşətli aclıqla üzləşə 

bilərdilər. Ona görə də bu ərazilərin sakinləri bitkiçiliyə, torpağın becərilməsinə xüsusi 

qayğı göstərirdilər. Empirik idrak hesabına onlar əkinçilik mədəniyyəti elementlərinə 

də yiyələnmişdilər, torpağın münbitliyinin məhsuldarlığa necə təsir göstərdiyini 

anlayırdılar və onu artırmaq qayğısına qalmaq üçün bəzi tədbirlər düşünüb həyata 

keçirirdilər. 1620-ci ilin payızında Massaçusets körfəszinə cəlib çıxan puritan ingilislər 

burada «Yeni Plimut» koloniyasını yaratdılar. Onlar qonşuluqda yaşayan hindularda 

ilk dəfə qırmızı, yaşıl, sarı rəngdə olan qarğıdalı dənələrini görmüşdülər.   

Hindular dostluq münasibətlərinə görə yeni sakinlərə bir qədər qarğıdalı 

toxumu vermişdilər və birinci ili bitki xam torpaqda yaxşı məhsul verdi. İkinci ilin 

---

57 

 

səpininidən sonra cücərtilər çox seyrək alındı, hinduların əkinlərində isə bitki sıxlığı 

əvvəlki tək yaxşı idi. Bunun səbəbini öyrənmək istədikdə, hindular onlardan torpağa nə 

qədər balıq verdiklərini soruşduqda, ingilislər bildirdilər ki, onlar bunu etməmişlər, 

okeandan tutduqları balıqları öz qidaları üçün istehlak etmişlər. Hindular izah etdilər 

ki, münbitliyi bərpa etmək üçün (əlbəttə, termin onlara məlum deyildi), torpağa 

hökmən balıq verilməlidir və onların özləri tutduqları balığın bir hissəsi ilə məhz belə 

davranırlar. Fosforun nə olduğunu bilməyən tuzem əhali əkin torpağına balıq 

basdırmaqla onu fosforla zənginləşdirirdilər. Bu barədə həmin koloniyanın 

qubernatoru olmuş Uilyam Bredford özünün «Plimut plantasiyasının tarixi» kitabında 

geniş bəhs edir. 1607-ci ildə Virciniyadakı ilk ingilis kolonisti, həmin koloniyanın 

qubernatoru olmuş Con Smit də iki il sonra İngiltərəyə qayıtdıqda yazdığı «Həqiqi 

açıqlamalar» kitabında da, bu məsələyə toxunur. Bu həmin Con Smitdir ki, hindular 

tərəfindən əsir götürülüb, edam edilmək qorxusu altında olduqda hindu başçısının qızı 

Pokahontasın yalvarışı hesabına əfv edilmiş və azadlığa buraxılmışdı.  

Qədim əkinçilər həm Asiyada (xüsusən Çində və Vyetnamda), həm də Cənubi 

Amerikada (xüsusən Peruda) terras əkinçiliyini tətbiq etmişdilər. Dağlıq ərazilərdə bu 

əkinçilik metodu olduqca səmərəli hesab olunur və dağ yamaclarındakı torpaqları 

sürüşmədən və münbit qatlarını yuyulub eroziyaya uğramaqdan qoruyur. Terraslarda 

hətta suvarma tətbiq edildikdə, düyü plantasiyaları isə bunsuz ötüşə bilməz, 

torpaqların dağılmasının, əkin dövriyyəsini tərk etməsinin qarşısı alınır. Çox təəssüf ki, 

Qafqazda buna ehtiyac olduğu halda, terras əkinçiliyi tətbiq olunmur, hətta bu azmış 

kimi, dağ yamacları da düzənlik sahələri kimi şumlanır və becərilir, heç olmazsa, onun 

köndələninə şumlanmasına da əhəmiyyət verilmir. Ona görə də sürüşmə və torpağın 

eroziyaya uğraması bu ərazilərdə nadir hal hesab olunmur.  

Meksikada isə sərt yamaclardakı torpaqları daim əkin dövriyyəsində saxlamaq 

üçün daha qayğıkeş üsula üstünlük verilir. Buradakı ucu yonulmuş ağac payaları ilə 

(buna qazma ağacı deyilir) rütubətli torpaqda xırda deşik açılır və bura iki qarğıdalı 

toxumu qoyulur. Həmin sahələrdə qartıdalı bitkilərinin sıxlığı və plantasiyanın 

becərilmə səviyyəsi göz oxşayır. Burada ümumiyyətlə nəinki traktorla şumlamaya, heç 

bellə qazılmaya da yol verilmir. Dağlıq ərazidə kasad olan münbit torpağa belə qayğıya 

yalnız həsəd aparmaq olar. Meksikalı əkinçilər bu metodla təkcə yüksək məhsul 

almırlar, həm də öz başlıca kapitallarını – münbit torpaqlarını qoruyub saxlaırlar.  

İbtidai insanın əkinçiliyə keçməsi də məhz həyati tələbatdan meydana gəlmişdi. 

Ovçuluq, meyvə, kök və toxum yığma getdikcə artan insan kütləsinin qida ilə 

qarantiyalı təminatına zəmin yarada bilmirdi. Bu səbəbdən tez-tez dəhşətli ərzaq qıtlığı, 

ölümcül aclıq qorxusu yaranırdı. Ona görə də bəşəriyyətin qədim əcdadları əkinçiliyə 

və heyvandarlığa keçdilər, bu insan zəhməti tələb edən istehsal sahələri əvvəlki 

məşğuliyyətə nisbətən tələbatı ödəməkdə daha əlverişli hesab olunurdu. Lakin aclıq 

min illər boyu heç də bütünlüklə yoxa çıxa bilmədi. Heyvandarlıqla məşğul olmaq 

üçün ibtidai insan vəhşi heyvan balasını tapdıqda, onu öz yaşayış məskəninə gətirib 

böyüdür, bu yolla mal-qara bəslənilməsinə keçirdi. Əkinçiliyin bünövrəsi isə, yığılan 

toxumlar ehtiyat üçün saxlandıqda cücərdiyindən, ondan mədəni bitkiçilik, başqa sözlə 

bitkilərin becərilməsi, onların artıq özləri tərəfindən istehsal edilən məhsullarından 

istifadə olunması qaydası yarandı. Beləliklə, isnanlar ovçuluq və qida toplamaq yolu ilə 

---