Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

54 

 

indiyə qədər qidalandırmaqda davam edir, onu özünün «südü» tükənməyən döşü ilə 

«əmizdirir». Qədim Romada kənd təsərrüfatı ensiklopediyasının müəllifi Kolumella 

özünün 12 cildlik əsərində torpağın bu xüsusiyyətini başqa canlılara məxsus olanla 

fərqləndirərək, onun əvəzsiz olduğunu qeyd edir. Bütün canlılarda analar balalarını 

yalnız bir müddət döş südü ilə qidalandırır, körpəlik ötüb keçdikdən sonra ananın öz 

bədəni hesabına balanı qidalandırması kəsilir. Torpaq isə bəşər övladını 

qidalandırmasını heç vaxt dayandırmır.  

Bundan başqa qadının, dişi heyvanların doğmaq, nəsil vermək qabiliyyəti 

müəyyən müddətlə məhdudlaşır, yaşa dolduqda, qocalanda onların hamilə, boğaz 

olması və bala doğması kəsilir. Torpaq isə tam unikal anadır, o, məhsul verpməsini heç 

vaxt dayandırmır, kəsmir, min illər kesçə də, onun törəmə qabiliyyətində fasilə baş 

vermir. İnsanların günahı ucundan, yaxud da müharibə dövründə döyüş gedən 

ərazilərdə torpaqlar bir müddət becərilmədiyindən onlar məhsul vermir. Lakin belə 

fasilələrdən sonra torpağa azacıq qulluq edildikdə o, yendən bəhrə verməyə başlayır. 

Dəgir analardan fərqli olaraq, torpaq qətiyyən mütləq qocalmır, sıradan çıxmır (əlbəttə, 

düzgün istifadə edildikdə), gənc qadın sağlam uşaqlar dünyaya gətirdiyi kimi, o da 

yaşından asılı olmayaraq (hətta min illərlə istifadə edilsə də), bəhrəsi timsalındakı uşaq 

doğmaqdan qalmır, həm də heç vaxt qadınlara nəsib olan nənəyə çevrilməni yaşamır, 

bütün nəsillər üçün qida sayılan məhsulları aramsız olaraq istehsal etməkdə davam 

edir. Ona görə də öz gəncliyini əbədi etməklə, onun sağlamlığına (münbitliyini 

qoruyub saxlamasına) heç bir şübhə yaranmır. Tək-tək qadın və dişi heyvan ekiz və 

daha çox balalar doğduğu halda, torpaq əkinçilik qabiliyyətindən, texnologiya 

səviyyəsindən, becərilən bitkinin cinsindən asılı olaraq məhsuldarlığını bir neçə 

dəfələrlə artıra bilir və bu xüsusiyyətinə görə də bütün anaları geridə qoyur. 

Orta əsrlərdə Avropada səpilən taxıl toxumunun miqdarından yalnız iki-üç dəfə 

artıq məhsul götürülürdü. Xristofor Kolumb Amerikanı kəşf etdikdən sonra Yeni 

Dünyadan Avropaya gətirilən qarğıdalı toxumundan isə on dəfələrlə çox məhsul 

götürülürdü. Soxa əvəzinə metal kotanlardan istifadə də Avropanın şimalındakı ağır 

torpaqların şumlanmasında daha yaxşı effekt verdiyindən məhsul istehsalının 

yüksəldilməsinə şərait yaranırdı.  

Quraqlıq zonalarda isə suvarılma tətbiq edilmədən əkinlərdən dəmyə qaydada 

məhsul almaq müşkül məsələ hesab olunurdu. Arid ərazilərdə yalnız ciddi aqrotexniki 

tədbirlər həyata keçirildikdə dəmyə əkinçilikdə məhsul istehsalı mümkün olurdu. Bu 

tədbirlərə şumun herik altında saxlanması, əkin dövriyəsində torpaqların dincə 

qoyulması mühüm şərt  hesab olunur. Amerika Birləşmiş Ştatlarında dövlət torpaqların 

münbitliyinin qorunub saxlanması üçün fermerləri maddi cəhətdən həvəsləndirir. Bu 

ölkədə torpağın beşdə birini dincə qoymağa görə fermerə başqa sahələrin hər 

hektarından əldə etdiyi gəlirə müvafiq olaraq maddi yardım göstərilir.  

Əkinçiliklə məşğul olan qədim xalqlar bu sahədə böyük itəcrübə qazanmaq və 

nailiyyətlər əldə etməklə bəşəriyyətə əvəzsiz xidmət göstərmişlər. Qədim çinlilər 

irriqasiyanın böyük faydasını dərk edərək, Yantszı çayından ölkənin şimalınadək kanal 

çkmək istəyirdilər. Bu möhtəşəm layihə ilk imperiator Şi Xuan-dinin Böyük Çin səddini 

tikib tamamlamaqla, birləşdirilməsi kimi nəhəng miqyaslı əhəmiyyətə malik olan bir 

tədbir olacaqdı. Mərkəzi və Cənubi Amerika xalqlarının isə əkinçilikdə əldə etdiyi 

---

55 

 

təcrübələr heyrətamiz hesab edilməlidir. Bu ölkələrin əkinçilik üçün o qədər də əlverişli 

olmayan dağlıq ərazilərində onların yaratdığı sivilizasiya əsasən inkişaf etmiş əkinçiliyə 

əsaslanırdı. Yalnız bitkiçilik məhsulları həmin ərazilərin sakinlərinin əsas qida 

ratsionunu təşkil edirdi. Şimali Amerikanın hindu tayfaları isə ovçuluqla, əsasən bizon 

və karibu əti istehlakı hesabına dolanır, su hövzələrindəki yabanı çəltiyin məhsulunu, 

qoza və toxum toplayırdılar. Asiyada yaşayan köçəri xalqlar isə heyvanlarlıqla məşğul 

olmaqla, ətlə və sud məhsulları ilə qidalanırdılar. Monqollar torpağı nəinki şumlamağı, 

hətta ona əzab verməyi qəbahət sayırdılar.  Amerikanın Atlantik okeanının sahilindəki 

ərazilərdə məskunlaşan hindu tayfaları isə oturaq həyat keçirir, balıq ovu ilə yanaşı, 

əkinçiliklə də məşğul olur, qarğıdalı və tütün becərirdilər. Qədim Misirdə 3,5-4 min il 

əvvəl, nəhəng piramidalar tikintisində işləyənlərin əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər 

əsasən çörəklə, sarımsaq və soğanla qidalanırdılar. Həmin dövrdə ölkədəki varlılar, 

həm də kasıblar adətən həmin ərzaqlardan istifadə edirdilər. Onlar pivə içirdilər, 

varlıların ratsionunda ət də olurdu. Bitkiçilik məhsulları ümumiyyələ oturaq həyat 

keçirən bütün xalqların qidasında xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı.  

Amerika kəşf edildikdən və burada avropalılar məskunlaşandan sonra bütün 

dünyada istehsalı yayılan kartof, pomidor, qarğıdalı, bostan bitkiləri, tütün (müasir 

dünyada axırıncının istifadəsinə münasibət diametral qaydada dəyişsə də), oranın 

aborigen sakinləri olan hindu tayfalarının bəşəriyyətə bəxş etdiyi ən böyük töhfə hesab 

ediliməlidir. Xristian dini Bibliyaya məlum olmayan bitkilərin Avropada yayılmasına 

qarşı çıxırdı. Həmin qidanın istehlakına da mənfi münasibət bəsləyirdi. Lakin Avropa 

xalqları dinin əks-təbliğatına məhəl qoymayaraq, həmin bitkilərin becərilməsini və 

onların məhsullarının istehsalını və istehlakını getdikcə genişləndirirdilər.  

Bunu indi dünyanın mülayim iqlimi olan bütün regionlarında becərilən kartofun 

Avropaya gətirilib yayılmasında aydın görmək olar. Kartof hələ bizim eradan əvvəl 

200- ci illərdə Cənubi Amerikada Kolumbiyadan Şimali Argentina və Çiliyədək And 

yüksəkliklərində becərilirdi. İndi minlərlə növü olan bu bitkinin mənşəyi yabanı şəkildə 

olan 160 saydakı sadə növlərə malik olmasına borcludur. İlk dəfə 1565-ci ildə 

İspaniyaya gətirilməklə Avropada meydana çıxmışdı. Ser Uolter Reli 1584-cü ildə 

Amerikaya səyahət etdikdən sonra  kartof İngiltərə kraliçası I Elizabetə bir ekzotik 

hədiyyə kimi təqdim edilmişdi. Hazırda bir çox ölkələrdə “ikinci çörək” kimi qəbul 

edilən kartof əsasən öz uğurlu taleyinə belə başlamışdır. Lakin o faciə mənbəyi rolunu 

oynamamış da keçinməmişdir. 1845-1847-ci illərdə kartof xəstəliyi ( yarpaqlqrin saralıb 

tökülməsi) ucbatından İrlandiya kəndliləri arasında geniş yayılan aclıq baş vermişdi. 

Aclıq nəticəsində adamlar  doğma yurdlarını tərk edib, Britaniyaya və Amerikaya 

mühacirət etmiş, ölkə əhalisinin sayı beş il ərzində 25 faizə düşmüşdü.  

Kartofa başqa mənfi münasibət bəslənməsi halları da olmuşdur. Böyük rus 

yazıçısı A. İ. Gertsen özünün “ Olmuş əhvalatlar və düşüncələr” əsərində kartofu 

olduqca əhəmiyyətsiz, kalorisi olmayan bir qida növü kimi məhkum edir, hansı ki, 

onun meyvəsi bişirilmə keyfiyyətinə və dadla yanaşı bol nişastaya, C vitamininə və 

proteinə malikdir. Görünür, bəzi görkəmli dövlət xadimləri yazıçıdan çox-çox əvvəl bu 

ərzaq növünün əhəmiyyətini daha yaxşı anlamış və onun yayılmasına şərait yaratmaq 

qayğısina qalmışar. Məsələn, Rusiya çarı I Pyotr  XVIII əsrin başlanğıcında 

Hollandiyadan bir kisə kartof gətirmiş və onun öz ölkəsində becərilməsinin təşkilinə 

---