Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

8 

 

maarifçilərinin əsərlərində öz nəzəri əsaslarını tapan yeni bir quruluş tarix 

səhnəsinə gətirildi. Dövləti əmələ gətirən və sonralar ştat adlanan 13 koloniya 

birlikdə təkcə Böyük Britaniya müstəmləkəçiliyinin buxovlarını qırıb atmaqla 

kifayətlənmədi, həm də azad, xalqın hakimiyyəti adlana biləcək bir dövlət 

quruluşunu meydana gətirdi. Beləliklə, 1776-cı ildə ABŞ-ın yaranması bəşəriyyət 

tarixində demokratiya ideyalarının hansısa kiçik bir şəhər-dövlətdə deyil, 3 

milyon nəfər əhalisi olan bütöv bir ölkənin miqyasında reallaşmasına çevrildi. 

Bir müddətdən sonra Böyük Fransa inqilabının qələbəsi ilə həmin ideyalar bu 

ölkədə də həyata keçməyə başladı. Lakin burada acı tale respublika quruluşunun 

ardıcıl və daha çox baş verən təlatümlərsiz ömür sürməsinə imkan vermədi. 

ABŞ-ın reallığı isə avropalıları təəccübləndirməyə bilməzdi. 1831-ci ildə 

ABŞ-a səfər edən fransız mütəfəkkiri Aleksis de Tokvil bu təəccübü daha canlı 

şəkildə təsvir edir. Buradakı şəxsi azadlıqla din, özəl mülkiyyətilə bərabərlik, 

fərdiyyətçiliklə desentralizasiya arasındakı tarazlıq onda dərin təəssürat yaratdı. 

Ölkədə hələ də quldarlığın mövcud olmasına, yerli əhalinin (hinduların) 

rezervasiyalarda saxlanılmasına, qadınların səsvermə hüququndan məhrum 

edilməsinə baxmayaraq, Tokvil bu ölkənin siyasi həyatına bütövlükdə qiymət 

verərək, ABŞ-ı demokratiya adlandırdı. 

Amerika modeli spesifik tarixi-mədəni şəraitdə yaradılmışdı, ona görə də 

üzünü köçürməklə onu təkrar etmək uğur qazanmadı. Burada federal hökumət 

ştatlar (keçmiş koloniyalar) tərəfindən qurulmuşdu, bu koloniyalar isə uzun 

müddətli mövcudluq dövründə yüksək dərəcədə muxtariyyətə malik olmuşdu. 

İdeal çevikliklə yanaşı, burada sərt intizama malik olmayan partiyalar fəaliyyət 

göstərirdi və yerli ehtiyclara istiqamətlənmiş siyasət yeridilirdi. 

Amerikan siyasi sisteminin ideoloqları dövlət hakimiyyətinin 

təmərküzləşməsindən ehtiyat edirdilər. Ona görə də Amerika siyasi sisteminin 

əsasında hakimiyyətin bölgüsü prinsipi dururdu, həm də ali qanunvericilik 

orqanı olan ABŞ Konqressi və ali icra vəzifəsi- ölkə prezidenti seçkili idi. Ölkənin 

tarixində yalnız F.D.Ruzvelt dörd dəfə (1932-1944-cü illərdə) prezident 

seçilmişdi. 1951-ci ildən isə Konstitusiya edilən dəyişiklik əsasında prezidentin 

hakimiyyətdə olması hər biri dörd il olan iki müddətlə məhdudlaşdırılmışdır. 

Məhkəmə, hakimiyyətin digər qollarından yüksək dərəcədə müstəqilliyə 

malikdir, baxmayaraq ki, hakimlərin ideoloji meylləri bəzən qəbul edəlin 

qərarlara öz təsirini göstərir. Ştatlara xeyli dərəcədə hakimiyyət qalmışdır, onlar 

öz konstitusiyalarına və qanunvericilik məclislərinə malikdirlər. Qubernatorlar 

və ştatların əksəriyyətində ali məhkəmələr də vaxtaşırı seçilirlər. Bu qayda həm 

də yerli səviyyələrdə də tətbiq olunur. Bütünlükdə ABŞ-dakı 500 min saydakı 

vəzifəli şəxslərdən 8500-dən azı federal və regional səviyyələrə aiddir, qalanların 

hamısı isə yerli özünüidarəetmə orqanlarında işləyirlər. 

ABŞ prezidentinin seçkisi müstəqil (birbaşa) deyildir. Ancaq Elektorlar 

Kollegiyası prezidenti seçməyə qərar verdikdə heç vaxt ümumi qaydada səs 

verən seçicilərin iradəsi əleyhinə çıxmır. 

Britaniyadan olan ilk məskunlar (puritanlar) 1620-ci ildə «Meyflauer» 

gəmisində Yeni Dünyaya gəlmişdilər ki, dini ibadətlərini azad şəkildə icra etmək 

---

9 

 

şəraitinə malik olsunlar. 101 nəfərdən ibarət olan bu adamlar Massaçuets 

körfəzində sahilə çıxmamışdan əvvəl gəminin göyərtəsində gələcək koloniyanın 

idarə olunması qaydalarını nəzərdə tutan ilk müqaviləni imzalamışdılar. Bu 

sənəddə başqa cəhətlərlə yanaşı, demokratik prinsiplər öz əksini tapmışdı. Belə 

ki, koloniyanın qubernatoru hər il səsvermə yolu ilə seçilməli idi və bu qaydaya 

sonralar dəqiqliklə əməl olundu. Ona görə də «Mewflauer» gəmisinqdə 

bağlanan müqavilə ABŞ Konstitusiyasının rüşeymi hesab olunur. Lakin yeni 

yaradılan dövlət olan ABŞ-da vicdan azadlığı ön plana çəkilsə də, din dövlətdən 

ayrıdır və Konstitusiya bu və ya digər konfessiyaya üstünlük verməyi və kilsəyə 

dövlət subsidiyası ayırmağı qadağan edir. 

Amerika siyasi sistemi anlayışı vətəndaşlara müxtəlif vasitələrlə təlqin 

edilir, bu onların fəallığına şərait yaradır. Onun əsası isə məktəbdə qoyulur, 

şagirdlər Konstitusiyanı və ölkə ideoloqlarının əsərlərini fənn kimi öyrənirlər. 

Sistemin prinsipləri ondan ibarətdir ki, hökumət dəyişən olmalıdır və 

vətəndaşlar qarşısında hesabat verməlidir. Bütün vətəndaşlar qanun qarşısında 

bərabərdir, həm də ölkədə ideyaların sərbəst rəqabəti mövcüd olmalıdır.  

Bütün bunlar elə təsəvvür yaratmmaalıdır ki, Birləşmiş Ştatlarda 

problemlər yoxdur. Amerika imkanlar məkanı olsa da, o demək deyildir ki, hamı 

bir nəfər kimi hamı bu imkanlardan istifadədən uğur qazanır. Amerikada işsizlər 

ordusu böyükdür, iş qabiliyyətli əhalinin hər on birinci nəfəri işsizdir. 

Yoxsullara, evsiz-eşiksizlərə rast gəlmək da təəccüb doğurmur. Cinayətkarlıq, 

xüsusən odlu silahdan istifadə etməklə qətl hadisələri çoxdur və hökumət hələ 

də həmin problemlərin qaydaya salınmasında böyük uğurlar qazanması ilə 

öyünə bilməz.  

   Aleksis de Tokvil yazırdı ki, “ABŞ-da olduğum müddətdə  diqqətimi 

cəlb edən çox sayda şeylərin və hadisələrin arasında adamların mövcudluq 

şəraitlərinin bərabərliyi məni heyrətə gətirdi. Bərabərlik rəy yaradır, müəyyən 

hisslər əmələ gətirir, adət təlqin edir, onların bilavasitə həyata gətirmədiklərini 

isə modifikasiyaya uğradır». 

Doğrudan da sadə müşahidə də, dərin nəzəri analiz də ABŞ-da dövləti 

xalqın idarə etdiyi düşüncəsini yaradır. Amerikada xalq həm qanunları 

yaradanları, həm də onları icra edənləri seçir. Xalq həmçinin andiçənlər 

məhkəməsini seçir, onlar isə qanunu pozanları cəzalandırır. Abraham Linkolnun 

dediyi «xalqın hökuməti, xalq tərəfindən idarə olunan və xalq üçün mövcud olan 

hökumət” ABŞ reallığında öz əksini tapdı. Bütün dövlət institutları təkcə 

demokratik prsniplərə uyğun olaraq formalaşdırılmır, həm də onlar həmin 

prinsiplərin istiqaməti ilə fəaliyfət göstərirlər. Perikl Afinasanın vətəndaşı ABŞ-ı 

görsəydi, yəqin ki, fransız filosofunun rəyini təsdiq edib, bu ölkədə 

demokratiyanın təntənəsinə öz təəəccübünü gizlətməzdi. 

 

Layiq olanların hakimiyyəti - meritokratiya 

 

Demokratiyadan tam fərqli olan bir dövlət hakimiyyəti – layiq olanların 

hakimiyyəti və ya meritokratiya da bəşəriyyət tarixində öz nümunəsinə 

---