Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

118 

 

Öz sülaləsinə «Pəhləvi» adını seçməklə Rza şah, o vaxta qədər soyadı olmayan 

iranlılara familiya daşımağı bəxş etdiyi halda, təbəələrinin getdikcə artan nifrətinin 

çoxalması nəticəsində, bu sülalənin tarixdə mövcud olanlardan ən qısaömürlüsünə 

çevrilməklə, ikicə nəfərin – ata ilə oğulun şəxsində vur-tut əlli beş il mövcud olub, sonra 

tarixin arxivinə təhvil veriləcəyini heç ağlına da gətirə bilməzdi. 

Oğul şahı isə sürgündən general F.Zahidinin həyata gətirdiyi dövlət çevrilişi 

xilas etdi və bundan sonra şah artıq təşəbbüsü əlindən verməməyə səy göstərdi və ən 

başlıcası Müsəddiqi istefaya göndərdi. 

Lakin o, öz təhlükəsizliyinə o qədər də əmin deyildi, xaricin himayəsi də bu 

məsələdə kifayət qədər effektli hesab edilə bilməzdi. Ona görə də 1957-ci ildə o, ABŞ-ın 

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin və İsrailin Mossadının köməkliyi ilə ölkədə gizli siyasi 

polis rolunu oynayacaq SAVAK-ı yaratdı. SAVAK ölkədə ədalətsizlik, qəddarlıq, 

işgəncə, qatil simvoluna çevrildi. Qərb mətbuatı yazırdı ki, Tehranda qızmar yay 

günündə az qala saatlarla avtobus gözləyən adam istidən, bürküdən şikayətləndikdə, 

SAVAK-ın agentləri onu aradan götürüb aparır və həmin adam o vaxtdan, elə bil ki, 

qeybə çəkilirdi. Həbsxanalarda isə işgəncə adı cəza növünə çevrilmişdi. 

Şah islahatlar keçirmək yolu ilə ölkədəki gərginliyi azaltmağa can atırdı. 1962-ci 

ildə Torpaq islahatı qanunu qüvvəyə mindi, bu sənədə görə hökumət neft sahəsi 

hesabına daxil olan pullarla mülkədarlardan torpağı satın alıb, öz növbəsində bazar 

qiymətinin üçdə biri qədər aşağı olmaq qaydasında haqqı uzun müddətə ödənillməklə 

kəndlilərə satırdı. 1963-cü ildə başlanan böyük proqram başqa sahələri də əhatə edirdi. 

Meşələr və otlaqlar milliləşdirilmişdi. Sənayenin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulurdu. 

Savadsızlığı azaltmaq üçün xüsusi kampaniya təşkil edilirdi. Həqiqətən də islahatlar 

radikal xarakter daşıyaraq, əhalinin xeyli hisəsinin həyatına öz təsirini göstərirdi.  

Lakin hay-küy xatirinə «Ağ İnqilab» adlanan bu islahatlar heç də narazılığın 

şiddətini əsaslı qaydada aşağı sala bilmədi. Geniş xalq kütlələri və şiə ruhaniləri 

arasında güclü müxalifətin yaranmasının qarşısını almağa qadir olmadı. 

Şah, siyasi arenada ciddi müqavimətin baş verməsi ehtimalı səngidikdə, 

əleyhdarlarına qarşı mübarizəni gücləndirmək qərarına gəldi, axı şiə ruhaniləri 

arasında atasına olan kimi, ona qarşı da kəskin müxalifət mövcud idi. Onun 

gələcəkdəki ən riqorist əleyhdarı Ruhulla Musəvi Xomeyni çox gənc yaşında, 1923-cü 

ildə mübarizəyə başlamaqla, şah rejiminin barışmaz düşməninə çevrilmişdi. 

Bir qədər əvvəl «Ayətulla» kimi ali ruhani titulu alan Xomeyni 1962-ci ildə 

ruhanilərin tətilinə başçılıq etdi, sonrakı ilin başlanğıcında isə şah islahatlarını boykot 

etməyə çağırdı. Çağırışını bununla əsaslandırdı ki, «Ağ inqilab» islam normalarına və 

ölkənin Konstitusiyaına uyğun gəlmir. O, «Ağ inqilabı» öz manifestində istehza 

qaydasında «qara» adlandırırdı və o vaxt yazmışdı ki, əgər sağ qalsa, bu hökumətin 

axırına çıxmaqda öz borcunu icra edəcəkdir. O, şahı «İsrailin müvəkkili» adlandırırdı 

və xalqı «qalxıb», «tiraniyanı çiynindən atmağa» çağırırdı. Hökumət Xomneyini həsb 

etdi. Bir il sonra yenə həbs etdikdə, onu Türkiyəyə sürgün etməyə məcbur oldu. 

Oradan o, İraqdakı müqəddəs Nəcəf şəhərinə yollandı, 1978-ci ildə isə burada da 

həyatına təhlükə yarandıqda, mübarizəsini davam etdirmək üçün Parisə mühacirət 

etməyə məcbur oldu. Parisdə bir texniki yenilik – maqnitofon kasseti ona çox köməklik 

---

119 

 

göstərdi. Müraciətlərini kassetə diqtə edib, İrana göndərirdi. Ölkənin hər yerində xalq 

ona qulaq asırdı. 

Son vaxtlarda oğlu Mustafa Xomeyninin sirli ölümü və Ayətüllaya qarşı 

təhqiredici məqalənin dərc edilməsi xalqın səbir kasasını doldurdu, bütün ölkə əhalisi 

nümayişə çıxdı. 1979-cu ilin yanvarında şah öz ailəsi ilə birlikdə ölkəni təyyarə ilə 

həmişəlik tərk etdi və bir il sonra ağır xəstəlik nəticəsində həyatla vidalaşmalı oldu. 21 

yanvarda Xomeyni bir qrup öz tərəfdarları ilə birlikdə Parisdən elə həmin Tehran 

aeroportuna gəldi və şəhər əhalisi onu görünməmiş qələbəliklə qarşıladı. Fevralın 11-də 

şahın nəzarətində olan qoşunlar müqavimətlərini dayandırdılar. Üç gün sonra Ayətulla 

Xomeyni İran İslam Respublikasının Ali rəhbərliyi altında «Milli Cəbhə» hökumətini 

formalaşdırdı. May ayında keçirilən referendum İran İslam Respublikasının 

yaradılmasını dəstəklədi. İlin sonunda qəbul edilən Konstitusiyaya görə Xomeyni İran 

İslam Respublikasının Ali rəhbəri postunu tutdu. Beləliklə, İran tarixində yeni epoxa 

başlandı və bu, təkcə Yaxın Şərqə deyil, bütün dünyada öz təsirini göstərməmiş 

qalmadı.  

1979-cu ilin noyabrında Tehranda baş verən bir hadisə İranla ABŞ arasında olan 

münasibətləri daha da kəskinləşdirdi. Tehrandakı ABŞ səfirliyi bir qrup gənc tərəfindən 

tutuldu və bu, xoşagəlməz beynəlxalq böhranın meydana gəlməsiniə səbəb oldu. 

Tehrandakı hadisə ABŞ prezidenti Cimmi Karterin taleyinə də öz təsirini göstərdi və 

1980-ci il seçkilərində ikinci müddətə onun dövlət başçısı olmaq ümidləri boşa çıxdı. 

Yeni prezident Ronald Reyqanın innaqurasiyasından az sonra (20 yanvar 1981-ci ildə) 

53 amerikalı girov azad edilib, Amerikaya yola salındı.  

Xomeyninin idarəçiliyi dövrünə həm də böyük sınaq sayılmalı olan İran-İraq 

müharibəsi düşdü. 1980-ci il sentyabrın 22-də bu müharibə İraq ordusunun İranın 

cənub əyaləti olan Xuzistana müdaxilə etməsi ilə başlandı. İnqilabdan sonra İranda 

ordunun tərkibi ixtisar edilərək, onun dörddə üçünə – 180 min nəfərə çatdırılmışdı. 

Xidmətdən qovulan, uzaqlaşdırılan generalların yerini kiçik rütbəli zabitlər və hərbi 

meylli mollalar tutmuşdular. Ordunun döyüş qabiliyyəti aşağı düşmüşdü. Digər 

cəhətlərlə yanaşı, bunlardan hali olan Səddam Hüseyn qonşu ölkənin neftlə zəngin 

ərazisinin bir hissəsini tutmaq fürsətini əldən buraxmaq istəmədi. Müharibədə ona 

NATO və Varşava bloklarının ölkələri kömək edirdilər, həmin  ölkələrdən o, bol silah 

alırdı. İraq bir neçə dəfə kimyəvi silah işlətməkdən də çəkinməmişdi. Səkkiz il davam 

edən qanlı müharibə 1988-cı il avqustun 20-də sülh müqaviləsi bağlanmaqla başa çatdı.  

Bu müqaviləyə razılıq vermək Xomeyni üçün olduqca alçaldıcı görünürdü. 

Məclisin sədri Rəfsəncani ondan razılıq almaq üçün Quma gələndə, Xomeyni onun 

fəlakətli perspektivini nəzərə almaqla, sülh müqaviləsi təklifinin irəli sürülməsi 

barədəki xahişinə qulaq asıdıqda demişdi ki, bunu eşitməkdənsə, «bir fincan zəhəri 

içməyə» üstünlük verərdi. Lakin praqmatik  insan olan Ayətulla zərurətdən qaça 

bilməzdi və barışığa razılıq verdi. Ahıl yaşlı, uzun mübarizə yolu keçmiş bu adama 

həmin hadisə də təsirsiz ötüşmədi, heç bir il keçməmiş, 3 iyun 1989-cu ildə Xomeyni 

vəfat etdi.  

İnqilab Qərbin siyasi, hərbi, hər şeydən əvvəl isə güclü iqtisadi müttəfiqini onun 

əlindən almışdı. Ona görə də ilk günlərdən qarşıdurma faktları meydana çıxdı. ABŞ 

səfirliyinin tutulması bunu daha da gücləndirdi. Birləşmiş Ştatlar öz diplomatları olan 

---