79
FILOZOFIA KOŃ
CA Ś
REDNIOWIECZA
I.
JAN DUNS SZKOT (ok. 1266-1308):
1.
śycie i dzieło:
- Studiuje najpierw w Oksfordzie a potem w ParyŜu, a po ukończeniu studiów, prowadzi
tam wykłady. W roku 1303 wraz z innymi franciszkanami zostaje wygnany z Francji
przez Filipa Pięknego za wierność papieŜowi Bonifacemu VIII.
- W r. 1304 wraca do ParyŜa, a w roku 1307 zostaje przeniesiony do Kolonii, gdzie
umiera w r. 1308. Tradycja średniowieczna nadała mu tytuł „Doktor subtelny” (Doctor
subtilis).
- Pisma:
a/ logiczne: kwestie do
Isagogi Porfiriusza,
Kategorii, Hermeneutyki i
O dowodach
sofistycznych Arystotelesa.
b/ filozoficzne: Kwestie do
O duszy i
Metafizyki.
c/ teologiczne: Komentarz do
Sentencji Piotra Lombarda, dwa zbiory dysput oraz traktat
O pierwszej zasadzie.
-Tłem myśli Jana Dunsa Szkota jest kryzys, w jakim znalazła się myśl chrześcijańska po
potępieniach z roku
1277. Duns pragnie wyjść poza jednostronność ujęć zarówno
tomistów, jak i augustynistów oraz chce zachować wierność doktrynie chrześcijańskiej nie
rezygnując jednocześnie z wysokich wymagań, jakie stawiał nauce arystotelizm.
- Problematykę metafizyczną Duns Szkot ujmuje od strony teoriopoznawczej: najpierw
trzeba postawić pytanie o moŜliwość metafizyki, potem rozstrzygać problemy
metafizyczne.
- Swoje stanowisko wypracowuje w dyskusji z opozycyjnymi stanowiskami (głównie
augustynistów i tomistów).
2.
MoŜliwość metafizyki:
- Jednym z podstawowych pytań filozoficznych jest pytanie o to, co człowiek moŜe
poznać, czyli: co jest właściwym przedmiotem ludzkiego intelektu. W pytaniu tym chodzi
o taki przedmiot, który wyznacza moŜliwości poznawcze człowieka, a zarazem pokazuje
granice ludzkiego poznania.
80
- Augustyniści twierdzili, Ŝe właściwym przedmiotem ludzkiego intelektu jest Bóg.
Tomasz z Akwinu twierdził, Ŝe jest nim istota rzeczy materialnej, poniewaŜ wszelkie
ludzkie poznanie ma początek w zmysłach.
- Duns uwaŜa, Ŝe ludzki intelekt moŜna ujmować z dwóch róŜnych punktów widzenia: a/
sam w sobie, tj. tak, jak został stworzony przez Boga oraz b/ w obecnym stanie, tj. po
grzechu pierworodnym. NaleŜy uwzględnić te dwa stany ludzkiego intelektu, gdyŜ na
funkcjonowaniu władz poznawczych zaciąŜył grzech.
- Przedmiotem właściwym ludzkiego intelektu, gdy rozpatrujemy go w jego naturze (a) –
jest byt jako byt. Niemniej, w stanie obecnym, po grzechu pierworodnym, tym, co moŜe
nasz intelekt „zmobilizować” do poznania jest istota rzeczy materialnej.
- Ze swojej natury intelekt człowieka moŜe poznać wszystko, co jawi mu się jako
byt.
Poję
cie bytu nie moŜe być pojęciem
wieloznacznym, ale musi być
jednoznaczne.
Szkotowi chodzi o to, Ŝeby zapewnić moŜliwość poznania Boga. W tym Ŝyciu moŜemy
poznać tylko byty stworzone, musi być zatem jakaś moŜliwość przejścia od poznania
rzeczy stworzonych do poznania Boga.
- Poję
cie bytu jest pojęciem jednoznacznym na płaszczyźnie logicznej, czyli ma taki
stopień jedności, Ŝe wystarczy do wystąpienia sprzeczności, gdy o tym samym twierdzimy
je i przeczymy. Pojęcie to ma właściwe sobie znaczenie: mówi, Ŝe coś nie jest nicością.
Jest ono pojęciem absolutnie prostym (simpliciter simplex), tzn. nie zmienia swojej treści:
albo ją pojmujemy w całości, albo nie pojmujemy jej wcale. Jest to jednak pojęcie
niedoskonałe.
- Doskonałe poję
cie bytu jest pojęciem złoŜonym: do pojęcia bytu dochodzi tzw.
modus
intrinsecus, który wyraŜa konkretny sposób/ natęŜenie bytowania.
- Dwa podstawowe modi intrinseci to:
skoń
czoność
i nieskoń
czoność
. Doskonałe
pojęcie Boga – to pojęcie Bytu nieskończonego, pojęcie rzeczy stworzonych – to pojęcie
bytu skończonego.
- Zdaniem Dunsa Szkota istnienie Boga nie jest oczywiste, toteŜ naleŜy go dowieść.
NaleŜy zatem wykazać, Ŝe istnieje Byt nieskończony. Szkot przedstawia bardzo
rozbudowany dowód istnienia Boga taki, który spełnia wymogi stawiane nauce przez
Arystotelesa.
3.
Metafizyczna struktura bytów:
- Byty materialne składają się z materii i formy (hylemorfizm).
81
- Materia jest realnym elementem złoŜenia, a zatem – według Szkota – musi być czymś,
musi być rzeczywistością niezaleŜną od formy. Chrześcijańska nauka o stworzeniu głosi,
Ŝ
e materia jest dziełem Boga, a zatem materia nie moŜe czerpać całej swojej bytowości od
formy, ale sama w sobie musi być czymś pozytywnym.
Nie niszczy to jedności
substancjalnej danej rzeczy, w skład której wchodzi.
- Materia pierwsza i forma substancjalna łącząc się tworzą
istotę rzeczy, tzw. naturę
wspólną (natura communis). Ta natura wspólna w sobie samej nie jest ani ogólna, ani
jednostkowa. Kiedy ujmuje ją intelekt w poznaniu – staje się ogólną, a istniejąc w
konkretnej rzeczy – jest jednostkową.
- Jednostkowy byt (indywiduum) jest – zdaniem Szkota – najdoskonalszą formą
bytowania. To jednostek dotyczy BoŜa Opatrzność. Za jednostkowość nie moŜe
odpowiadać materia, bo substancje duchowe – np. aniołowie – są jednostkami, a nie mają
materii. Szkot przyjmuje, Ŝe tym czynnikiem, który odpowiada za jednostkowość jest
haecceitas. Jest to nowy sposób bytowania, który przyjmuje dany byt.
Haecceitas nasila
aktualność natury wspólnej, choć nie zmienia jej.
- W bytach oŜywionych formą substancjalną jest dusza - zasada Ŝycia. Ta sama zasada,
jaką jest dusza nie moŜe odpowiadać za dwa sprzeczne działania: bycie oŜywionym i
nieoŜywionym. NaleŜy zatem przyjąć, Ŝe w bytach oŜywionych istnieją dwie formy:
- forma cielesności, która organizuje materię do bycia ciałem i
- forma Ŝycia – dusza, która odpowiada za czynności Ŝyciowe.
4.
Koncepcja człowieka:
- Człowiek składa się zatem z ciała, które organizuje forma cielesności, oraz z duszy.
- Zdaniem Szkota na drodze filozoficznej nie da się przeprowadzić naukowej
argumentacji za nieśmiertelnością duszy, moŜna przytoczyć jedynie „sugestie”, Ŝe dusza
jest nieśmiertelna, a nie dowody w sensie ścisłym. Tzw. niematerialne działania duszy
mogą być wynikiem działania organizmu jako całości. Nie mamy teŜ doświadczenia
istnienia duszy poza ciałem. Prawda o nieśmiertelności duszy jest zatem prawdą wiary.
- Dusza ludzka ma dwie podstawowe władze: intelekt i wolę.
- Wola jest władzą doskonalszą. Poznanie intelektualne jest zaleŜne od przedmiotu
poznania, natomiast wola jest władzą autonomiczną, jest całkowitą przyczyną aktu
chcenia. Tym, co cechuje wolę jest jej zdolność do autodeterminacji.
Podsumowanie: jednoznaczność pojęcia bytu, hylemorfizm, natura wspólna, haecceitas,
Byt nieskończony, forma cielesności, forma Ŝycia, woluntaryzm.