Historia filozofii

 
61
zbliżenia pisma do mowy, o której wyższości Platon był przekonany (pisał o tym w Fajdrosie). 2) Platon 
był nie tylko myślicielem, ale i świetnym pisarzem; dialogi jego posiadają wartość dzieł sztuki literackiej, 
cechuje je niepospolita zdolność wytwarzania nastroju, charakteryzowania ludzi i sytuacji, wzywania się 
w sposoby mówienia i myślenia. 3) W dialogach Platona zabierają głos współcześni mu przedstawiciele 
nauki, polityki i przeróżnych zawodów, on sam ani jednego zdania nie wypowiada od siebie. Stąd 
trudność odróżnienia własnych poglądów Platona. Na ogół, acz nie zawsze, poglądy autora wypowiadane 
są ustami Sokratesa. 4) Układ dialogów ma żywość potocznej rozmowy, daleko odbiegającą od 
normalnego naukowego traktatu; splatają się w nich różne zagadnienia, pełno dygresji i epizodów 
ubocznych. Kwestie zasadnicze, zwłaszcza teoria idei, nie są właściwym tematem żadnego dialogu, lecz 
omawiane są przy okazji i w zastosowaniu do okazji. Sprawy najważniejsze są często tylko w 
przenośniach, mitach i aluzjach. A poważne tezy nie zawsze łatwe są do odróżnienia od ironii i żartu. 
Dialogi Platona - wbrew dawniejszym poglądom - nie stanowią cyklu; z małymi wyjątkami każdy 
stanowi oddzielną całość. Są zagadnienia, które Platon rozważał w wielu dialogach i rozwiązywał za 
każdym razem inaczej; dlatego ustalenie kolejności dialogów jest rzeczą dużej wagi. Dzięki historykom 
XIX wieku udało się ustalić kolejność, jeśli nie poszczególnych dialogów, to ich grup. Trzy są 
mianowicie grupy: dialogi okresu wczesnego, średniego i późnego, znane również jako dialogi 
sokratyczne, konstrukcyjne i dialektyczne-. 
A) Dialogi wczesnego okresu są: a) sokratyczne, tj. stawiają sobie za zadanie, wzorem Sokratesa, 
określanie pojęć etycznych, b) są elenktyczne, tj. wykazują, jakich określeń przyjmować nie należy, ale 
pozytywnych rozwiązań przeważnie nie dają), c) zbijają cudze rozumowania ich własną bronią, nie 
zaznaczając własnego stanowiska Platona, d) nie wypowiadają i zdają się w ogóle nie znać poglądów 
uważanych za najtypowsze dla Platona, mianowicie teorii idei, e) późniejsze z nich skierowane są 
przeciw sofistom. Do tej pierwszej grupy należy Eutyfron, Laches, Charmides, I księga Państwa, 
Protagoras i Gorgiasz; wiąże się z nią również Obrona Sokratesa. 
B) Dialogi średniego okresu są: a) konstrukcyjne, tj. budują własne pozytywne teorie, które łączą się z 
sobą w system, b) zawierają dualistyczne sformułowania nauki o ideach, które uważane są za typowo 
Platońskie, c) są najbogatsze artystycznie i mają najwięcej polotu poetyckiego, d) noszą wybitne cechy 
mistycznego orfizmu i odbijają przez to od pewnej trzeźwości wczesnych i późnych dialogów. Przejście 
do tej grupy stanowią Menon i Kratyl, które zawierają tylko zaczątki nauki o ideach; należą zaś wyraźnie 
do niej: Fajdros, Fedon, Uczta, Państwa księgi H-X i Teajtet. 
C) Dialogi późnego okresu są: a) dialektyczne w swej metodzie, b) nie zawierają dualistycznego ujęcia 
nauki o ideach, c) mają formę stosunkowo mało artystyczną, d) mają język wyszukany i pełen odrębności 
oraz niezwykły porządek wyrazów, e) Sokrates przestaje, z wyjątkiem Fileba, być w nich wyrazicielem 
poglądów Platona. Do grupy tej należy kilka dialogów, które powstawały w następującym porządku: 
Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Timaios (Tymeusz), Krycjasz, Prawa. 
POPRZEDNICY. Głównym poprzednikiem Platona był Sokrates: on natchnął logikę i etykę Platona. 
Drugi zaś, prawie równie ważny motyw jego filozofii pochodził od uczonych pitagorejskich, których 
wpływ objawił się zwłaszcza w filozofii przyrody. Oba motywy łącznie doprowadziły Platona do 
idealizmu. 
Poza tym Platon zużytkował poglądy innych jeszcze filozofów poprzedzającej epoki: rzeczywistość 
pojmował w duchu Heraklita (pośrednikiem był Kratyl heraklitejczyk, nauczyciel Platona), a zarazem 
szukał, wzorem eleatów, bytu niezmiennego; z Anaksagorasem miał wspólną myśl o duchowym 
pierwiastku poruszającym świat; był też pod wpływem sekt mistycznych, zwłaszcza orfickich. Natomiast 
z relatywistami w rodzaju Protagorasa lub materialistami, przedstawicielami obserwacyjnej jońskiej 
wiedzy, jak Demokryt, jako z zajmującymi biegunowo różne stanowiska, porozumienie nie było dlań 
możliwe. 
Orientacja filozoficzna Platona była podwójna: etyczna i matematyczna; wedle tych dwóch dziedzin 
formował swe filozoficzne poglądy. Miał rozległą wiedzę matematyczną, współczesne odkrycia fizykalne 
i astronomiczne, dokonywane zwłaszcza przez pitagorejczyków, były mu znane i znajdowały w nim 
entuzjastycznego zwolennika. 
ROZWÓJ FILOZOFII PLATONA przeszedł przez trzy okresy, które odpowiadają trzem grupom jego 
pism. 1. Zaczął jako sokratyk, przejęty zagadnieniami etycznymi i przekonaniem o istnieniu niezawodnej 
wiedzy pojęciowej. W pracach tego okresu określał pojęcia etyczne i polemizował z sofistami i erystami, 
którzy nie uznawali celów etycznych i wiedzy pewnej. 

---

 
62
2. Zainteresowania jego wyszły poza granice sokratyki i od teorii poznania i działania zawiodły go do 
teorii bytu. Myśli pokrewne własnym znalazł u pitagorejczyków, eleatów i Anaksagorasa. Wtedy 
stworzył teorię idei wiecznych. W tym samym czasie, przyjąwszy orficką religię, rozwinął naukę o duszy 
nieśmiertelnej. Spirytualizm jego pochodzi z tego okresu tak samo jak idealizm. Okres ten, przypadający 
na pełnię lat męskich Platona, był jego okresem najbardziej harmonijnym; pisał wówczas dzieła o 
najwyższym poziomie artystycznym, w których logik był w równowadze z poetą, trzeźwy badacz z 
religijnym entuzjastą; wieki późniejsze uznały dzieła te za właściwy wyraz Platońskiego ducha. 
3. W ostatniej fazie Platon zmienił styl i temat pism, zdawało się nawet, że dokonał odwrotu od teorii 
idei. Nie był to odwrót, ale spostrzeżenie trudności, jakie tkwiły w tej teorii. Teraz wyzbył się dualizmu, 
który mu dawniej kazał przeciwstawiać doskonały świat idei i znikomą doczesność; mniej przeciwstawiał 
idee i rzeczy, a więcej zwracał uwag na związki między nimi. Coraz też więcej widział w rzeczywistości 
elementów duchowych i przez to wzmogły się spirytualistyczne pierwiastki jego filozofii. Nie zarzucając 
teorii idei, zajął się usilniej jej zastosowaniami; rozszerzył wówczas zakres swych dociekań na filozofię 
przyrody i na szczegółową filozofię państwa. 
POGLĄDY   PLATONA 
I. NAUKA O IDEACH. 1. 
NOWY RODZAJ BYTU
.
 
Pogląd Sokratesa, że w pojęciach jest zawarta wiedza 
pewna i bezwzględna, był założeniem filozofii Platona. Ale pogląd, przez Sokratesa wytworzony 
specjalnie dla pojęć etycznych, Platon rozszerzył na wszelkie pojęcia. 
Sokrates nie pytał, czy pojęcia odpowiadają rzeczywistości; pojęcia bowiem etyczne nie rościły pretensji, 
by być odwzorowaniem rzeczywistości, lecz, przeciwnie, by być wzorem dla niej; były trafne, jeśli były 
dobrymi wzorami, choć nic im w rzeczywistości nie odpowiadało. Platon, rozszerzywszy teorię pojęć 
etycznych na inne, musiał postawić to nowe zagadnienie: co jest tą rzeczywistości ą, którą poznajemy p 
rzeź pojęcia? Jak wszyscy filozofowie greccy, był realistą; było dlań pewnikiem, że jeśli pojęcia za-
wierają wiedzę, to muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Ale co jest tym przedmiotem? 
Rozumował tak: Własnością pojęć jest jedność i stałość: to była pierwsza przesłanka. Przedmioty, wedle 
których pojęcia są urobione, muszą mieć te same własności, co pojęcia: to przesłanka druga. Tymczasem 
wszystkie rzeczy, jakie znamy z doświadczenia, właśnie tych cech nie posiadają, są bowiem złożone i 
zmienne: to trzecia przesłanka. Stąd wniosek:  nie   rzeczy  są  przedmiotami   pojęć. 
Heraklit trafnie określił naturę rzeczy: są w wiecznym ruchu i nawet nie może być inaczej, bo gdy ruch 
ustaje, wszystko zamiera i ginie. Stałe własności przysługują pojęciom, ale nie przysługują rzeczom. To, 
co dzięki Heraklitowi Platon wiedział o rzeczach, było w niezgodzie z tym, co dzięki Sokratesowi 
wiedział o pojęciach. Ta niezgoda pobudziła go do stworzenia własnej teorii. Przykładowo rozważając 
sprawę: co jest przedmiotem pojęcia „piękna"? Nie są nim rzeczy piękne, które są różnorodne i zmienne. 
Pozostaje przyjąć, iż jest to jakieś nie znane nam z bezpośredniego doświadczenia piękno, które jest 
zawsze jedno i niezmienne. Rzeczy piękne są przedmiotem nie pojęć, lecz po-strzeżeń, przedmiotem zaś 
pojęcia jest - „samo piękno" albo, jak Platon niekiedy mówił: „idea piękna". I podobnie rzecz ma się z 
wszystkimi innymi pojęciami: muszą one mieć swój przedmiot, przedmiotem tym zaś nie mogą być 
rzeczy, lecz musi nim być jakiś byt inny, którego cechą jest niezmienność. Takie rozumowanie skłoniło 
Platona do przyjęcia, że istnieje byt, który bezpośrednio nie jest dany. Ten odkryty przez się byt nazywał 
„ideą" (Idea). 
Idei jest wiele, stanowią odrębny świat. Stosunki zachodzące między nimi są takie jak te, co zachodzą 
między pojęciami. Jak pojęcia stanowią hierarchię nadrzędnych i podrzędnych, tak też ustrój świata idei 
jest hierarchiczny, od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych, aż do najwyższej idei: idei dobra. 
Idee były paradoksem dla laików, a także dla tych filozofów, którzy, jak powiada Platon, „to tylko za byt 
uważają, co rękami objąć mogą". Ale nie były nim dla Platona; jego uwaga była skupiona na dwóch 
dziedzinach, których przedmioty wyraźnie odbiegały od znanej nam rzeczywistości: na etyce i 
matematyce. One istotnie zdawały się dotyczyć czegoś znacznie trwalszego niż zmienne rzeczy. Oprócz 
zaś wiedzy etycznej i matematycznej utwierdzał go w tej koncepcji przykład eleatów, wedle których byt 
ma cechę niezmienności. 
Idee Platona były posokratesowską odpowiedzią na te same zagadnienia, na które przedtem odpowiadała 
liczba pitagorejczyków, żywioły Empedoklesa czy atomy Demokryta. I tu, i tam chodziło o wyjaśnienie 
natury bytu. Niektóre z tamtych odpowiedzi, jak pitagorejska lub Demokrytejska, zbliżały się już bardzo 
do Platońskiej: bytu bowiem prawdziwego nie pojmowały na podobieństwo rzeczy. Jednakże różnica 
była zasadnicza: tamte dawniejsze doktryny pojmowały byt prawdziwy jako należący do świata material-

---