Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-4-1) QÜDRӘTLӘRİN TARAZLIĞI NӘZӘRİYYӘSİ

Bu nəzəriyyə beynəlxalq vəziyyəti nəzərə almaqla, müxtəlif mənalar kəsb etmişdir: qüdrətin yayılması, iki və ya bir neçə rəqib qüdrətlər arasında qüvvələr bərabərliyi, güc üstünlüyü və s. Buna görə də, onun barəsində müxtəlif təriflər verilmişdir. Amma bütün bu təriflərdə qüdrət məfhumu mövcud olmuşdur. Bu nəzəriyyə beynəlmiləl rabitələrin milli mənafedən doğduğunu bəyan edir ki, bu da öz növbəsində qüdrətdən irəli gəlir. Milli mənafe isə, dövlətin və millətin varlığına xidmət edən əsas faktordur.

Dövlətlər mövcudluqlarını qorumaq üçün özünəməxsus mənafeləri müdafiə edirlər. Haqqında danışılan mənafelər, qüdrət qazanmaq yolu ilə əldə edilərək qorunur. Bu nəzəriyyəyə görə, qüdrətin təzahürünü, hərbi qüdrətdə axtarmaq lazımdır. Beynəlxalq aləmin “oyuncaqları” bunu bildiklərindən, qüdrət kəsb etməkdən ötrü daha artıq fəaliyyət göstərirlər. Nəticədə, imkanları və mənafeləri qorumaq, digər dövlətlərin onların milli mənafelərinə göz dikməsinin qarşısını almaq baxımından dövlətlər arasında bir növ qüdrət rəqabəti meydana çıxır.

Beynəlxalq münasibətlər üzrə tanınmış mütəxissis Hans Morkenta özünün məşhur “Beynəlmiləl siyasət” adlı kitabında 19-cu əsr Avropasında mövcud olmuş qüdrətlər tarazlığı mexanizmini tərifləyərək göstərir ki, bu, beynəlmiləl nizam-intizamın təbii xislətidir və həmin tarazlıq vasitəsilə ümumiyyətlə, beynəlxalq aləmin həmahəngliyi qorunur. Bu nəzəriyyə Avropanın yüz illik tarixi təcrübəsi əsasında yaranıb. Amma I Dünya Müharibəsi kimi hadisələr, sənaye inkişafı, uzaq məsafələrə tətbiq olunan silahların yaradılması və digər yeni ixtiralar, dünyasındakı qüdrətlər tarazlığının köhnə modelini aradan aparmış və hərbi qüdrət kəsb etmək üçün rəqabəti artırmışdı. Bununla da, haqqında danışılan nəzəriyyə yeni şəraitdə öz tətbiq qabiliyyətini əldən vermişdir.

Hans Morkenta bildirir ki, bütün ölkələr həmişə öz hədəf və milli mənafelərini hərbi qüdrət vasitəsilə qorumağa çalışırlar. Bu səbəbdən, ölkələr arasında daim, bir növ “qüdrət müharibəsi” mövcud olacaqdır.

Müstəqilliklərini kamil şəkildə qorumaq, təhlükəsizliklərini təmin etmək və öz milli mənafelərinin müdafiəsi üçün dövlətlər, həmişə başqalarının hökmranlığı altına düşməkdən özlərini qorumağa çalışırlar. Həmçinin, ölkələr özlərindən daha üstün qüdrətlərin ortaya çıxmasının qarşısını almağa səy göstərirlər. Çünki, əks təqdirdə, onlar öz məğlubiyyətləri ilə üzləşməli olarlar. Bəzi ölkələr qüvvələr tarazlığına nail olmaq üçün digər dövlətlər ilə bir növ ittifaqlar yaradırlar. Tarazlaşdırma özü iki şəkildə baş verir:

Daha üstün qüdrətin zəiflədilməsi üçün çalışmaq yolu ilə;

Zəif qüdrətlərin gücləndirilməsi yolu ilə.

Morkenta həmçinin qeyd edir ki, qüdrətlər tarazlığına bağlı olan hər hansı beynəlmiləl nizamda həmişə üçüncü tarazlaşdırıcı qüdrət olmalıdır ki, onun vasitəsilə də beynəlxalq tarazlıq bərqərar edilsin.

Beynəlmiləl rabitələr üzrə başqa bir tanınmış mütəxəssis Morton Kaplan qüdrətlər tarazlığını yaratmaq üçün 6 əsas qaydanı aşağıdakı şərh ilə belə bəyan etmişdir:

1. 
   Müharibə etmək üçün olmasa da, müzakirə və danışıqlarda üstünlük əldə etmək üçün ölkənin hərbi gücünün artırılması;
   
2. 
   Milli mənafeni qorumaq üçün müharibəyə daim hazırlıqlı olmaq və zəruri hallarda müharibədən bəhrələnmək;
   
3. 
   Müharibəni düşmənin tamamilə məhv olmasına qədər deyil, təslim olması həddinə qədər davam etdirmək;
   
4. 
   Qüdrət tarazlığı nizamındakı üzvlərin üstünlük qazanması ilə müxalifət etmək;
   
5. 
   Həmin üzvlərin milli səviyyədən yuxarıda duran təşkilatlarda üzv olması ilə, onların qüdrətlərinin artması ehtimalına görə müxalifət etmək;
   
6. 
   Məğlub tərəfi qüdrət nizamında, ondan öz xeyrinə istifadə etmək üçün həmkarlığa vadar etmək.
   

Qüdrətlər nəzəriyyəsinin nöqsanları və çatışmamazlığı haqqında bir neçə iradlar söylənilmişdir. Məsələn, bu nəzəriyyə 1814-1914-cü illər arasındakı dövrdə beynəlmiləl tarazlığı təhlil etməkdə əlverişli idi. Amma yeni dövrün tələblərinə cavab vermir. Xüsusilə də, II Dünya Müharibəsindən sonra iki rəqib qütb dünyaya hakim olmuşduh. Halbuki, həmin nəzəriyyəyə əsasən, siyasi səhnədə bir neçə və ya ən azı beş ədəd siyasi vahid mövcud olmalıdır. Bu nəzəriyyənin digər struktur nöqsanları da var. O cümlədən, nəzəriyyə qüdrət məfhumunu yalnız hərbi amillər baxımından izah edir. Halbuki, qüdrətin başqa mənaları da vardır. Әlbəttə, bu nəzəriyyə sıradan təkmilləşdirilib və qüdrət, milli mənafe, müharibə və s. anlayışların tərifləri dəyişikliklərə uğramışdır. Buna görə də, həmin nəzəriyyə indiyədək öz etibarlığını qoruyub saxlaya bilmişdir.