Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-3-8) DÖVLӘTLӘRİN TANINMASI QAYDASI

Yeni təsis olunan dövlət və ya hökumətin başqa dövlətlər tərəfindən tanınması, onun bir növ qüdrətinin qəbul olunmasını göstərir və belə “tanıma” iki cür olur:

1. 
   Ölkənin tanınması;
   
2. 
   Hökumətin və ya yeni siyasi quruluşun tanınması.
   

Ölkənin və ya dövlətin tanınması o vaxt gerçəkləşir ki, ölkə ərazisi, nüfuz dairəsi, cəmiyyət və millət, hökumət və siyasi quruluş, hakimiyyət və istiqlal kimi dövlətə məxsus ümumi xüsusiyyətlərə malik olan siyasi bir vahid yer üzərində ortaya çıxmış olsun. Belə şəraitdə həmin yeni dövləti mümkündür ki, digər dövlətlər rəsmən tanısınlar. Әslində, bununla yeni dövlətə beynəlmiləl cəmiyyətin tərkibinə daxil olmasına görə “xoş gəldin” deyilir. Necə ki, müstəqillik əldə etmiş sabiq SSRI respublikaları yeni dövlətlər kimi rəsmən tanınmışlar.

Tanınmanın başqa bir növü isə, beynəlxalq aləmdə qəbul olunmuş sərhədlərə malik dövlətlərin daxilində yeni yaranan hökumət və ya siyasi qurumların digər dövlətlər tərəfindən tanınmasıdır. Həmin yeni dövlətlər çevriliş, müharibə, inqilab və ya qiyam nəticəsində bütöv bir millət yaxud, onun bir hissəsi tərəfindən yaradılır. Adətən, bu kimi proseslərdə qalib gələnlər yeni hökumətlər təşkil edirlər. Belə hökumətlər ölkə daxili dəyişikliklər sayəsində ortaya çıxırlar. Hər halda, ölkələr və dövlətlər digər dövlətlərin daxilində baş verən bu cür dəyişikliklərə qarşı öz münasibətlərini bildirirlər. Qiyam, çəkişmə və müharibə nəticəsində baş qaldıran belə qüvvələri bəzi dövlətlər rəsmi olaraq tanıyırlar. Buna misal olaraq Səudiyyə Әrəbistanı və Pakistanın Әfqanıstandakı Taliban rejimini tanımasını göstərmək olar.

Bəzən ölkə daxilindəki mübarizənin başa çatmasından və orada yeni hökumətin bərqərar olunmasından sonra həmin hökumət başqa dövlətlər tərəfindən tanınır. Iran Islam Cumhuriyyətinin digər dövlətlər tərəfindən rəsmən tanınmasını buna misal göstərmək olar. Bəzi hallarda isə, yeni hökumət yarandıqdan bir neçə il sonra digər dövlətlər tərəfindən tanınır. Məsələn, SSRI-ni Ingiltərə yalnız 1924-cü ildə rəsmən tanımışdı. Bəzi ölkələr yeni dövlətləri onların hökumətlərinin qeyri-sabitliyinə görə müvəqqəti olaraq “de fakto” şəklində tanıyırlar. Çünki, onların nəzərincə dövləti və hökuməti təşkil etmək üçün alzım olan bütün şərtlər həmin yeni dövlətlərdə olmur. Bəzən isə yeni dövlətlər “de yure” şəklində qanuni və rəsmi surətdə tanınırlar. Belə hallarda dövlət və hökumətin təşkili üçün lazım olan bütün şərtlər mövcud olur. Tanınma bəzən tədricən baş verir. Məsələn, Ingiltərə SSRI-ni əvvəlcə 1921-ci ildə “de fakto”, sonra isə 1924-cü ildə “de yure” şəklində tanımışdı.

Bəzən də ölkə ərazisində hökumətə malik olmayan qurumlar digər dövlətlər tərəfindən tanınırlar. Almaniya tərəfindən Çexoslavakiya işğal edildikdən sonra 1939-cu ildə təşkil olunan “Çexoslavakiya komitəsi”nin SSRI və ABŞ tərəfindən tanınması buna misal göstərmək olar. Habelə, 1940-cı ildə Fransa Alman qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra general De Qollul başçılığı altında yaradılan “Fransa Milli Komitəsi” həmin il Ingiltərə, Polşa, Belçika və SSRI tərəfindən rəsmən tanınmışdı. Islam inqilabının qələbəsindən sonra 1979-cu ildə Iran Islam Respublikası Fələstin dövlətini rəsmən tanıdığını elan etmişdi.