Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-3-6) QARŞILIQLI TӘHLÜKӘSİZLİK VӘ QANUNİ MÜDAFİӘ PRİNSİPİ

Ölkələrin milli təhlükəsizliyi onların əsas məqsədlərindən biridir. Çünki, ölkənin təhlükəsizliyi (əmniyyəti) olmadan, əhalinin asayiş və salamatlığının qorunması və təhsil, abadlıq, siyasi, mədəni, ictimai və iqtisadi sahədə genişləndirmə proqramlarının yerinə yetirilməsi mümkün olmayacaqdır. Buna görə də, politoloq və strateq qüvvələrin bir hissəsi yalnız əsas təhlükəsizlik məsələlərinə, daxili və xarici təhlükələrin azaldılmasına sərf edirlər. Bu cəhətdən ölkələrin diqqəti məxsusən, rəqabət aparan və düşmənçilik edən qonşulara və həmçinin, onların qüdrətli düşmənlərinə yönəlmişdir. Məntiqi, tarixi və təcrübə olunmuş faktlar göstərir ki, ölkələr hər bir şəraitdə, hətta dostluq və sülh şəraitində də öz milli təhlükəsizliklərinin qonşu dövlətlər, düşmən və rəqib tərəfindən təhlükədə olduğunu güman etməlidirlər və əgər hər hansı bir ölkə təsəvvür etsə ki, onun təhlükəsizliyi qonşusu tərəfindən təhlükədə ola bilməz, bu, xam bir xəyaldır. Buna görə də dövlət və ölkələr zəruri hallarda ölkənin mövcudiyyətini, millətin təhlükəsizliyini və öz ölkələrinin ərazi bütövlüyünü qorumaqdan ötrü müdafiə qüvvələri təşkil edərək, onları gücləndirirlər. Baxmayaraq ki, mümkündür bəzi vaxtlar ekspansiya tərəfdarı olan siyasi rəhbərlər tərəfindən bu qüvvədən sui-istifadə etməklə, ondan təvazökarlıq məqsədilə bəhrələnsinlər. Buna əsasən, dövlətlər öz müdafiə qüvvələrini strateji, taktiki, təlim, insan qüvvələri, hərbi dairə, ştab xidmətlərinin hərbi texnikası və s. cəhətdən hazır vəziyyətdə saxlamağa və həmişə onun daha yaxşı şəkildə kara gəlməsinə çalışırlar.

Qarşılıqlı təhlükəsizlik prinsipi nəzərdə tutur ki, həmsərhəd olan ölkələr etik cəhətdən məcburi təəhhüd verməlidirlər ki, bir-birlərinə təhlükə törətməsinlər və qonşu ölkələrin milli təhlükəsizliyinə zəmanət versinlər. Bu iş, bir-birinə təcavüz etməmək barədə saziş və ya müqavilə, ya da ümumi təhlükə qarşısında birgə müdafiə üçün təhlükəsizlik sazişi və bunun kimi müqavilələrin bağlanması ilə həyata keçə bilər.

Qarşılıqlı təhlükəsizlik prinsipi ilə yanaşı, qanuni müdafiə prinsipi kimi tanınan başqa bir prinsip mövcuddur. Bu mənaya ki, dövlətlər əgər hiss etsələr ki, onların milli təhlükəsizliyi düşmən və ya düşmənlərin təhlükəsi qarşısında qərar tutmuşdur, onda onların icazəsi olacaqdır ki, öz qüdrət və imkanatlarına arxalanmaqla, onlara qarşı zəruri müdafiə tədbirlərini həyata keçirsinlər.

Qanuni müdafiə prinsipi BMT nizamnaməsinin 51-ci maddəsində də təsdiq olunmuşdur. Qeyd olunmuş maddədə deyilir: “BMT-yə üzvü olan bir ölkəyə qarşı silahlı həmlə olduqda, Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması üçün lazımi tədbirləri həyata keçirənə qədər, bu nizamnamənin heç bir qanunu (maddəsi) öz ayrılmaz haqqını müdafiə etməyə—istər şəxsi və istərsə də kollektiv—heç bir zərbə vura bilməz. Üzv olan dövlətlər öz müdafiə hüquqlarını həyata keçirmək üçün gördükləri tədbirlər barədə fasiləsiz olaraq Təhlükəsizlik Şurasına hesabat verməlidirlər. Bu tədbirlər heç bir surətdə Təhlükəsizlik Şurasının bu nizamnaməyə əsasən, daşıdığı məsuliyyətə - bu səbəbdəndir ki, Təhlükəsizlik Şurası hər vaxt lazım bilsə, beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin bərpa olunması və qorunması üçün lazım olan tədbiri həyata keçirəcəkdir—heç bir təsiri yoxdur“.

Göründüyü kimi BMT bu hüququ, ayrılmaz bilib, həmləyə məruz qalan dövlətlərə Təhlükəsizlik Şurasının qabaqcadan verilən icazəsinə ehtiyac duyulmadan, təcili olaraq lazımi əks-əməl göstərmələrinə icazə verir. Həmçinin, bununla yanaşı, həmlə edən ölkələrə də başa salır ki, əgər bir ölkə tərəfindən həmləyə məruz qalsalar, onda hər mümkün vasitə ilə ona cavab verməyə haqqları vardır. Bu prinsip məxsusən, “Dənizlərin hüquqları” haqqındakı 1982-ci il konvensiyasına əsasən, tranzitə çevrilən beynəlxalq boğazların ətrafındakı ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki mümkündür, boğaz sahilindəki ölkənin milli təhlükəsizliyi ərazisindən keçən təyyarə və gəmilər vasitəsilə ani həmləyə məruz qalsınlar. Buna görə də, onlar bu prinsip əsasında özlərini müdafiə etmək üçün münasib olan əks-əməl və müqavimət göstərmək hüququna malik olacaqlar. Bununla yanaşı, sahildə yerləşən ölkə təcavüzkar təyyarə və gəmiləri təqib etməklə, öz pozulmuş hüququnu bərpa edə bilər. Bu prinsipə əsasən, öz milli əmniyyətlərinin təhdid olunmasından qorxan bəzi ölkələr, öz ölkələrinin coğrafi fəzalarından kənarda olan açıq dənizlərdə “Müdafiə zonalarının tanınması”nı təyin edərkən, yad təyyarələrin özünə aid olan kanallardan xaricdə, həyati və strateji məqsədlə uçaraq yaxınlaşmasını qadağan edirlər. Nümunə üçün ABŞ Atlantik okeanında müdafiə zonalarının tanınmasını müəyyən edərək, yad təyyarələrin ora yaxınlaşmasının qarşısını alır. Həmçinin, öz sərhədlərinin arxasında və qonşu ölkələrin coğrafi fəzalarının daxilində özləri üçün qadağan edilmiş təhlükəsiz zona və zolağın olmasına mötəqiddir ki, orada hərbi, siyasi və təhlükəsizlik dəyişiklikləri olan surətdə həssaslıq göstərir və onu öz milli əmniyyətləri üçün təhlükəli sayaraq, əks-əməl göstərir.