Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-4-3) QARŞISINI ALMAQ NӘZӘRİYYӘSİ

Bu nəzəriyyənin əsasını dünyada mövcud olan çəkişmələr və düşmənçiliklərdən doğan münasibətlər təşkil edir. “Qarşısını almaq” məfhumu, bir kəsin hansısa işi görmək istədiyi vaxt daxili nigarançılıq və qorxuya görə onun qarşısını almaqdan ibarətdir. Həmin nəzəriyyəni irəli sürənlər belə bir fikirdədirlər ki, hansısa bir hərbi təcavüz üçün nəzərdə tutulmuş maddi vasitələr, həmin əməliyyatın mənfəətindən baha başa gələrsə, onu həyata keçirmək istəyənlər bu niyyətlərdən vaz keçməlidirlər. Daha doğrusu, belə şəraitdə ehtiyatla davranmalıdırlar.

Biz burada həmin nəzəriyyəni üç cəhət üzrə araşdırırıq:

1. “Qarşısını alanın” vəzifəsi;

2. Təhlükəyə məruz qalan və ya qala biləcək dəyərlər;

3. “Qarşısını almaq” vasitələri.

Bir dövlət tərəfindən digər dövlətin “qarşısı almaq” xüsusilə də, hərbi qüdrətin ortaya çıxması ilə müşahidə edilir. Çünki, hücum edənin qarşısını almaq, onu ehtiyatla davranmağa vadar etmək, güc və qüdrətə malik olduqda mümkündür. “Qarşısını almaq” nəzəriyyəsi “soyuq müharibə” dövründə iki fövqəldövlət arasındakı rabitələrdə həlledici rol oynayırdı.

Nüvə silahlanmasının geniş vüsət aldığı şəraitdə “nüvə strategiyası” rəqibin qarşısını almaqda adi hərbi qüvvələrə, nisbətən daha öncül mövqeyə yiyələndi. “Nüvə strategiyası” tərəfdarları belə bir fikirdədirlər ki, nüvə silahları milli təhlükəsizliyi qorumaq üçün başlıca faktordur. Habelə, bu silahlar dünyadakı ümumi sülhə heç bir təhlükə yaratmır, əksinə, sülhün təmin olunmasına zəmanət verir. Bu nəzəriyyəyə görə, ölkələrin bir-birini dağıtmaq imkanı nə qədər çox olarsa, onlar arasında baş verə biləcək müharibə ehtimalı bir o qədər azalar. Qarşılıqlı şəkildə bir-birlərinin “qarşısını almaq” nəzəriyyəsinin çox aydın prinsipi var: “Mənə zərbə vurmamışdan qabaq bilməlisən ki, mən də sənə ağır zərbə vuracağam və həmin xəsarət sənin mənə vurduğundan daha artıq ola bilər”. Burada birinci zərbədən tamam məhv olmayan tərəf rəqibinə məhvedici zərbə vurmağa və onu tamamilə məhv etməyə qadir olur. Hilston Çerçill rəqib dövlətlərin tamamilə məhv edilmək imkanına malik olan və sülhün bu şəkildə qorunması prinsipini “dəhşət tarazlığı” adlandırırdı. Bu nəzəriyyəyə tutulan iradlara baxmayaraq, nüvə strategiyası illərlə ABŞ və SSRI rəhbərlərinin əsas hakim ideyasına çevrilmişdi. Həmin məntiqə əsasən, dövlətlərin bir-birlərinin belə yolla qarşısını almaq imkanı təkcə nüvə potensialına yiyələnməklə bitmir. Birinci, nüvə zərbəsindən tamam məhv olmamaq və rəqibə cavab zərbəsi vurmaq imkanı belə qarşıdurmada həlledici amil sayılır. ABŞ elan edirdi ki, SSRI-nin hərbi hücumunun qarşısını almaq adi silahlarla (NATO tərəfindən) mümkün olmadıqda, taktiki və strateji nüvə silahlarından istifadə olunmalıdır. Ona görə də “nüvə çətiri” Şimali Atlantika (NATO) blokunun özülünü təşkil edirdi. ABŞ SSRI-yə birinci nüvə zərbəsi vurmağı və onun nüvə potensialını məhv etməyi əsas vəzifə sayırdı. Bu fikri 1979-cu ildə ABŞ prezidenti Karter elan etdikdə, SSRI tərəfindən şiddətli tənqidə məruz qalmışdı. SSRI ABŞ-ı nüvə müharibəsi törətmək və dünyada sülhü təhlükə altına qoymaq planlarına görə ittiham edirdi. 1983-cü ildə isə ABŞ prezidenti Reyqan “ulduz müharibələri” adı almış strateji müdafiə layihəsini irəli sürdü. Bu layihəyə görə yerdə və kosmik fəzada qərarlaşan elektro-lazer sistemləri ABŞ-a qarşı ehtimal edilən hücumda ballistik nüvə raketlərini zərərsizləşdirmək üçün ən yaxşı müdafiə vasitəsidir. ABŞ rəhbərlərinin fikrincə, nüvə zərbəsi qüdrətini qoruyub saxlamaq və raketlərin sayını artırmaqdansa, öz təhlükəsizliyini “ulduz müharibələri” layihəsilə təmin etmək daha məqsədəuyğundur.

ABŞ və SSRI “bir-birinin qarşısını almaq” strategiyası çərçivəsində şiddətli şəkildə nüvə silahlanması rəqabətinə girişmişdilər. “Soyuq müharibə” dövründə bu rəqabət üç əsas strateji istiqamətdə aparılırdı:

Yer altında qitələrarası ballistik raketlərin artırılması istiqamətində;

Dünya okeanlarında hərəkətdə olan nüvə başlıqlı raketlərlə təchiz edilmiş sualtı qayıqlar vasitəsilə;

Uzaq məsafələri qət edə bilən ağır strateji bombardımançı təyyarələr sahəsində.

Bu ölkələrin qarşıdurması SSRI-nin dağılması ilə başa çatdı və Sovet dövlətinin yerinə gəlmiş yeni Rusiyanın hələ də ABŞ ilə münasibətləri qeyri-müəyyən şəkildə qalmaqdadır.