Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-4-2) NİZAMLARIN TӘHLİLİ NӘZӘRİYYӘSİ

Sistemlər nəzəriyyəsindən müxtəlif elmi sahələrdə o cümlədən beynəlmiləl rabitələrdə ümumi bir nəzəriyyə kimi istifadə olunur. Beynəlmiləl rabitələrdə nizam, fərz edilən siyasi dəyişikliklər məcmuəsi əsasında bütöv və tənzimlənmiş əlaqələr toplusuna deyilir və onun vasitəsi ilə müstəqil və asılı olan dəyişikliklərin arasındakı rabitələrin necəliyi şərh edilir. Nizamların təhlili nəzəriyyəsi ümumi bir teoriya olaraq, müxtəlif məfhumları araşdırır. Məsələn:

Nizamın ətraf mühitlə və ya sistemdən kənar mühitlə rabitələrindəki sabitliyi və tarazlığı, yaxud qeyri-sabitliyi və qeyri-tarazlığını öyrənir.

Nizamın qanunlarının və müxtəlif sahələrdəki fəaliyyətlərinin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsirini araşdırır. Bununla da, müsbət ya mənfi nəticələrə əsaslanaraq, nizamın nə qədər fəal yaxud zəif olduğunu qiymətləndirir.

Nizamın təşkil olunduğu hissələrin qarşılıqlı bağlılığını və həmin hissələrin hər birində baş verən dəyişiklikləri öyrənir. Belə ki, hər hansı hissədəki dəyişiklik başqa hissələrdə də dəyişikliyə səbəb olur.

Nizamın hissələrinin beynəlmiləl nizamla qarşılıqlı bağlılıqları nəticəsində yaranan fəaliyyətlər, genişlənən və qarmaqarışıq siyasi, ticarət, iqtisadi və texnoloji əlaqə və mübadilələri özündə əks etdirir.

Morton Kaplan öz nəzəriyyəsində beynəlxalq aləmdə fərz olunan altı növ nizamı şərh edir. Həmin nizamlar aşağıdakılardan ibarətdir:

Qüdrətlərin tarazlığı nizamı;

Kaplanın nəzərinə görə, bu növ nizamın tarixi və nümunəsi vardır və 1815-1914-cü illər arasında dünyada mövcud olmuşdur. Həmin nizam beş əsas “oyunçu”ya (dövlətə) malik idi. Necə ki, qabaqcadan demişdik ki, həmin nizam əslində Hans Morkentanın irəli sürdüyü beynəlmiləl nizamdır və II Dünya Müharibəsindən sonra iki qütblü nizamın bərqərar olması ilə onun mötəbərliyi zəifləmişdi. Sonradan bəzi təkmilləşdirilmələr vasitəsilə bu nəzəriyyə öz mövcudluğunu yenidən əldə etmişdi.

Iki qütblü meyilli nizam;

Bu nizamın da tarixi nümunəsi vardır və II Dünya Müharibəsindən sonra bərqərar olmuşdur. Bu nizamın əsasını iki böyük blok—NATO və Varşava müqaviləsi ölkələri təşkil etməyinə baxmayaraq, bloklara daxil olmayan dövlətlərin də (məsələn Hindistan) ondakı rolunu danmaq olmaz. Habelə, BMT-nin bu nizamdakı xüsusi dəst-xəttini də qeyd etmək lazımdır. Iki böyük bloka daxil olmayan dövlətlər onların hansısa birinə öz meyillərini bildirirlər.

Iki qütblü qeyri-meyilli nizam;

Bu nizam iki qütblü meyilli nizama bənzəyirdi. Bir fərqlə ki, burada hansı tərəfəsə meyildən söz getmir və dövlətlər birbaşa iki blokdan birinin üzvüdürlər.

Nümunəvi ümumdünya nizamı;

Onun tarixi nümunəsi yoxdur və utopik alimlərin təfəkküründən hasil olub. Daha doğrusu, ümumdünya hökumətini təşkil etmək yollarını axtaran alimlərin təxəyyülünün məhsuludur. Bu nizamda hərbi qüvvələr və silahlar qadağandır. Qarşılıqlı hücumlar mövcud olmayacaq və ölkələrin hansısa birinin bununla müxalifət etdiyi təqdirdə, ümumdünya nizamı müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə onun qarşısını alacaqdır. Həmin nizamda üzv ölkələrin milli dəyərlərinin qorunub-saxlanılması imkanı mövcuddur.

Silsiləvari mərtəbələr nizamı;

Bu nizamda milli “oyunçular” beynəlmiləl nizamın köməkçi hissələri kimi tanınırlar. Həmin nizamın üzvlərini daha çox nüfuz sahibi olan qruplar təşkil edirlər. Nizamın fəaliyyəti elə bir şəkildə qurulur ki, bütün üzvlərin imkanları eyni dərəcədə olur.

Vahidlərin veto hüququna malik olduğu beynəlmiləl nizam

Bu nizamı, bir-birinin əleyhinə vuruşan “canavarlar” adlandırırlar. Burada hər bir vahid digərlərinin mənafe və meyilləri ilə müxalif olur. Bu nizamda üzvlər arasında əlaqələri tənzimləyn müəyygn bir qurum yoxdur və o əsasən, tənzimlənməyən cəmiyyət şəklindədir. Habelə həmin nizamın “oyunçuları” arasında fərq olmur. Әlbəttə, üzvlərin müvafiqliyi əsasında yeni bir nizamın yaranması mümkündür. Bu da, üzvlərin qarşılıqlı anlaşması şəraitində baş verə bilər və belə olan halda, ayrıca bir ölkə yalnız öz maraqları baxımından çıxış etməlidir. Həmin nizamda silahlanmaya ciddi fikir verilir. Üzvlərdən biri qəfil hücumla başqalarını neytrallaşdıra bilər və bununla da, onun yerinə silsiləvari mərtəbələr nizamını bərqərar edər.

Nizamların təhlili nəzəriyyəsinə qarşı olan tənqidlərdən biri də budur ki, o, beynəlmiləl məsələlərlə bağlı elmi təfəkkürlərdə nümunəvi və üstünlük təşkil edən nəzəriyyəyə çevrilə bilməmişdir. Çünki bu nəzəriyyə proqnozlaşdırmaya imkan yaratmır.