Mba proqrami

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD
UNİVERSİTETİ(UNEC)


MBA PROQRAMI


Fənnin adı: Beynəlxalq biznes etikası və korporativ idarəetmə
Layihənin adı: “Marketinq fəaliyyəti: süni intellekt və etik yanaşma”
Magistrantların adı :

1. 
   Zeynalova Mələk İlqar qızı
   
2. 
   Yolçuyev Hidayət Əli oğlu
   
3. 
   Yarmətova Günay Veysəl qızı
   

4. Xanlarova Şəfa Elçin qızı
Müəllimin adı: – Məmmədli Mübariz Malik oğlu


Tədris ili və semestr: 2022/2023, Yaz semestri
Kurs: II
Qrup: A2/3-21


2023
Plan

1. 
   Giriş;
   
2. 
   Marketinq fəaliyyəti
   
3. 
   Süni intellekt və etik yanaşma
   
4. 
   Nəticə
   

Giriş
Hər bir fəaliyyət sahəsində nəzakətlilik və etik normalara əməl olunması mühüm göstəricidir. İstehsal, satış və istehlak mərhələlərindəki iştirakçılar arasında münasibətlər güvən, etibar və hörmətə əsaslanmalıdır. Müştəri məmnunluğu qarşıdakı 20-30 il üçün ən aktual şərt kimi istehsal - istehlak prosesinin iştirakçılarının rəqabət arenasında önəmli yer tutacaqdır.Amma hər kəs belə düşünmür. Çoxları iddia edirlər ki, marketinq etika tanımır. Çünki güclü rəqabət var və bu, bir biznes oyunudur. Qalib gəlmək üçün bütün resurslar məqbul sayıla bilər. Əks halda, bu mübarizə meydanından sıxışdırılıb çıxarılan məhz sən olacaqsan.

1.Marketinq fəaliyyəti
Marketinq mütəxəssislərinin dairəsi kifayət qədər genişdir və hər kəsin sözü gedən problemə öz yanaşma tərzi vardır. Neytral yanaşma tərəfdarlarının fikrincə, marketinq fəaliyyətində etika zəruridir. Amma işə gəldikdə belə şirkətlərin davranışı tamamilə fərqli cəhətdən özünü təzahür etdirir.Belə ki, öz davranışları üçün məsuliyyətdən imtina edirlər, fərqli davranış modeli nümayiş etdirirlər. Özlərinin qeyri-etik hərəkətlərini ciddi olmayan pozuntu kimi dəyərləndirirlər, birbaşa məsuliyyət daşımırlar, bütün məsuliyyəti istehlakçının üzərinə qoyurlar, müştərini isə özlərindən aşağı səviyyədə qəbul edirlər, onların fikir və təkliflərinə istehza ilə yanaşırlar, özlərini daha ağılı sayırlar.
Bu qəbildən olan üzdəniraq biznes qurumları rəqiblərinin təsiri altına düşür, qeyri-etik fəaliyyətdə onları yamsılayır, daha haqsız rəqabətə əl atırlar. Bundan heç bir vicdan əzabı çəkmirlər, əksinə, biganəlik göstərərək, müştərini özlərindən uzaqlaşdırırlar. Bu kateqoriyada özünü daha nəzakətsiz aparanların əksəriyyəti monopolistlərdir, inhisarçı olaraq yerlərini möhkəmləndirənlərdir. Belələri müştəri məmnunluğunu arabanın beşinci təkəri hesab edirlər.İkinci qrupun tərəfdarları isə YAXŞI BİZNES – YAXŞI ETİKADIR şüarını rəhbər tuturlar. Onlar da nəzakətli davranışın zəruriliyini qəbul edirlər. Lakin bu tezisin onların biznesinə aid olmadığını düşünürlər. Onlar əmindirlər ki, yaxşı biznes heç zaman qeyri-etik ola bilməz. Hər kəs özünün korlandığı səviyyədə həqiqəti anlayır və izah edir. Hamıdan ideal yanaşma, ideal davranış, nümunəvi yanaşma gözləməyək. Belələri üçün önəmli olan gəlir, mənfəət və puldur. Onlar insanı, ya görmür, ya da çəhrayı eynək arxasından cəmiyyəti seyr edirlər.
Müştərinin obrazı məhz bu tipə aid marketoloqların nəzərində sağılan inəkdir. Pulunu verdi, malını götürüb getdi, vəssalam, bununla da iş bitdi. İnsanın alış-veriş təəssüratları, onun loyallıq duyğusunun canlandırılması, istehlakçının mal və xidmətdən təkrar faydalanması barədə düşünmək bu tipli avtoritar mal və məhsul təqdim edənlər üçün tamamilə yaddır.Yaxşını pis olan yerdə tanımaq olur. Bu baxımdan bizə daha məqbul görünən yanaşma tərzi YAXŞI ETİKA – YAXŞI BİZNESDİR deyənlərdir. Bunu əvvəl söylədiyimiz mövqe ilə qarışıq salanlar da olur. Amma bu konseptlərin arasında ciddi fərq və dəstəyə layiq tezis özəlliyi vardır.Sonuncu yanaşmanın özəllikləri ondan ibarətdir ki, bu qəbildən olan marketoloqların fikrincə (tam ədalətli olmaqla), şirkətin ən yüksək dəyərləri müştəri məmuniyyətidir, istehlakçıya yanaşmada komplekslilik, sistemlilik və bütövlükdür, gəlir əldə olunmasında mənəvi dəyərlərin prioritet təşkil etməsidir. Əmin ola bilərsiniz ki, biznesin gələcək tərəqqisi bu cür yanaşmanındır, biznesin daha möhkəm təməl üzərində qurulmasının önəmli şərtlərindən biri bu istiqamətdə davamlı və stabil fəaliyyətdir.
əəssüflər olsun ki, YAXŞI ETİKA – YAXŞI BİZNESDİR fəlsəfəsinin tərafdarları arzu olunan qədər də çox deyil. Nəyin bahasına olursa olsun (haqsız rəaqbət, rəqibi kobud yamsılama, rəqibdən daha etikasız davranma, vaxtı ötən malların rəfdə saxlanılması, keyfiyyətsiz və saxta məhsulların, brend əvəzləyicilərin satışı) gəlir əldə etmək insanları prinsipsizliyə yuvarlayır, istehlakçıya biganəliyi təlqin edir, biznes mədəniyyətsizliyini həvəsləndirir, bir çox yüksək dəyərləri devalvasiyaya məruz qoyur.Bir dəfə aldadılmış müştəri hələ uzun müddət bütün məhsullara şübhə ilə yanaşacaq, hətta keyfiyyətli məhsula, müştəriyə dəyər verən şirkətlərin təkliflərinə belə güvənməyəcəkdir. Onun etibarını qazanmaq üçün çoxlu maddi və marketinq resurslarının məsrəfinə ehtiyac yaranacaqdır. İstəyiniz bu idimi?Müasir marketinqdə fəaliyyətin etik aspektləri nəzərdən qaçırılmamalıdır. Mütəxəssislər haqlı olaraq marketoloqların peşə etikası kodeksinin işlənib hazırlanmasını və icra üçün qəbulunu vacib sayır. Kodeksdə distryubütorlarla münasibətlər, reklam qaydaları, istehlakçıya xidmət göstərilməsi, qiymət siyasəti, malların işlənib hazırlanması və mənəvi standartlar əks olunmalıdır. rr deyil ki, bu gün marketinqin istənilən forması ilk baxışda istehlakçılar tərəfindən yalan kimi qarşılanır. Bu da qəribədir. Tarix boyu marketinqin rolu müştərilər tərəfindən yüksək dəyərləndirilib, çünki marketinqin missiyası vicdanlı fəaliyyətdən ibarətdir. Deməli, son zamanlar etik normaları pozan, ona biganə və laqeyid münasibət bəsləyən üzdəniraq şirkətlər və səriştəsiz marketoloqlar istehlakçını bu qənaətə gəlməyə sövq etmişdir.

Deyilənlər onu söyləməyə əsas verir:

- müştəri həmişə haqlıdır, hətta haqlı olmayanda belə yenə haqlıdır, çünki pulu o xərcləyir, bizim təqdim etdiyimiz mal və xidmət üçün o pul ödəyir,

- istehlakçıya qarşı, rəqib şirkətə qarşı haqsız davranış yolverilməzdir,

- marketinq kommunikasiyalarında və reklam materiallarında yanlış, yayındırıcı, qeyri-dəqiq mesajlar yolverilməzdir,

-reklam materiallarının dili, mesajlarln məzmunu, ifadələrin, fikirlərin dini, irqi və milli ayrı-seçkilikdən uzaq olması vacib şərtdir,

- marketinq etikası bütöv və hüquqi cəhətdən mükəmməl bir kodeks halında qəbul olunmalı, hər şirkət rəhbərinin və marketoloqunun istədiyi kimi təfsir olunmamalıdır,

- marketinq etikası müştəri loyallığına və brendinqin uğuruna xidmət etməli, satışı artırmalı, mal və xidmətin mövqeyini möhkəmləndirməli, geniş istehlakçı kütləsini öz tərəfinə çəkə bilməlidir,

- haqsız rəqabətdən uzaq şirkətlər və marketoloqlar şəxsi nümunələri ilə daha çox biznes iştirakçılarını öz tərəfinə cəlb etməli, etik marketinqin gücünü və rolunu nümayiş etdirməlidir.
2.Süni intellekt və etik yanaşma
Etik süni intellekt müəyyən etik qaydalara riayət edən süni intellektə aiddir.Başqa sözlə, bu, fərdlər və təşkilatlar üçün AI ilə məsuliyyətli şəkildə işləmək üçün bir yoldur.Son illərdə korporasiyalar sui-istifadə və pozuntu dəlilləri üzə çıxdıqdan sonra məlumatların məxfiliyi qanunlarına sadiq qalmağa başladılar. Eynilə, süni intellektin cəmiyyətə mənfi təsir göstərmədiyinə əmin olmaq üçün etik AI üçün təlimatlar tövsiyə olunur.Məsələn, bəzi AI növləri qərəzli şəkildə işləyir və ya artıq mövcud olan qərəzləri davam etdirir. Gəlin işə götürənlərə minlərlə rezyumeni çeşidləməyə kömək edən alqoritmi nəzərdən keçirək. Əgər alqoritm əsasən kişi və ya ağdərili işçilərdən ibarət verilənlər bazasında təlim keçibsə, o zaman alqoritmin həmin kateqoriyalara aid olan ərizəçilərə üstünlük verməsi mümkündür.
Tətbiq etmək üçün bir sıra qaydalar yaratmağı düşündük süni intellekt onilliklər ərzində. Hətta 1940-cı illərdə, ən güclü kompüterlərin yalnız ən xüsusi elmi hesablamaları edə bildiyi bir vaxtda, fantastika yazıçıları ağıllı robotları idarə etmək ideyası üzərində düşünürdülər.Isaac Asimov məşhur şəkildə Robototexnikanın Üç Qanununu icad etdi və o, qısa hekayələrində robotların proqramlaşdırılmasına təhlükəsizlik xüsusiyyəti kimi daxil edilməsini təklif etdi.
Bu qanunlar bir çox gələcək elmi-fantastik hekayələr üçün məhək daşına çevrildi və hətta süni intellektin etikası ilə bağlı aktual tədqiqatlar haqqında məlumat verdi.Müasir tədqiqatlarda süni intellekt üzrə tədqiqatçılar etik süni intellekt üçün prinsiplərin siyahısını yaratmaq üçün daha əsaslı mənbələrə baxırlar.Süni intellekt son nəticədə insan həyatına təsir göstərəcəyi üçün biz nə etməli olduğumuzu və etməməli olduğumuzu əsaslı şəkildə başa düşməliyik. 
Bir istinad nöqtəsi üçün etika tədqiqatçıları Belmont Hesabatına bələdçi kimi baxırlar. The Belmont hesabatı 1979-cu ildə ABŞ Milli Sağlamlıq İnstitutu tərəfindən nəşr olunmuş sənəd idi. İkinci Dünya Müharibəsində həyata keçirilən biotibbi vəhşiliklər, tibblə məşğul olan tədqiqatçılar üçün etik qaydaların qanunvericiliyə çıxarılmasına təkan verdi. 
Hesabatda qeyd olunan üç təməl prinsip bunlardır:
Şəxslərə hörmət
Faydalılıq
Ədalət
Birinci prinsip bütün insan subyektlərinin ləyaqətini və muxtariyyətini qorumağı hədəfləyir. Məsələn, tədqiqatçılar aldadıcı iştirakçıları minimuma endirməli və hər bir şəxsdən onların açıq razılığını tələb etməlidir.
İkinci prinsip, xeyirxahlıq, tədqiqatçının iştirakçılara potensial zərəri minimuma endirmək vəzifəsinə yönəlmişdir. Bu prinsip tədqiqatçılara fərdi risklərin potensial sosial faydalara nisbətini tarazlaşdırmaq vəzifəsi qoyur.
Belmont Hesabatında ortaya qoyulan son prinsip olan ədalət, tədqiqatdan faydalana biləcək qruplar arasında risk və faydaların bərabər paylanmasına diqqət yetirir. Tədqiqatçıların vəzifəsi daha geniş əhali arasından tədqiqat subyektlərini seçməkdir. Bunu etmək, cəmiyyətə mənfi təsir göstərə biləcək fərdi və sistemli qərəzləri minimuma endirmiş olar.
Belmont Hesabatı ilk növbədə insan subyektlərini əhatə edən tədqiqata yönəldilsə də, prinsiplər süni intellekt etikası sahəsinə tətbiq etmək üçün kifayət qədər geniş idi.Big Data süni intellekt sahəsində dəyərli mənbəyə çevrilib. Tədqiqatçıların məlumatları necə toplayacağını müəyyən edən proseslər etik qaydalara əməl etməlidir.Əksər ölkələrdə məlumatların məxfiliyi qanunlarının tətbiqi şirkətlərin toplaya və istifadə edə biləcəyi məlumatlara bir qədər məhdudiyyət qoyur. Bununla belə, dövlətlərin əksəriyyətində süni intellektdən zərər vurmaq üçün istifadənin qarşısını almaq üçün hələ də ibtidai qanunlar mövcuddur.
Süni intellekt təbii olaraq neytral deyil. Alqoritmlər həmişə daxil edilmiş qərəzliyə və ayrı-seçkiliyə həssasdırlar, çünki öyrəndiyi məlumatlar qərəzliliyi ehtiva edir.Ayrı-seçkilik edən AI-nin ümumi nümunəsi üz tanıma sistemlərində tez-tez görünən növdür. Bu modellər tez-tez ağ kişi üzlərini müəyyən etməyə müvəffəq olurlar, lakin daha qaranlıq dərili insanları tanımaqda daha az uğur qazanırlar.Başqa bir nümunə OpenAI-nin DALL-E 2-də görünür. İstifadəçilər var aşkar müəyyən göstərişlər tez-tez modelin onlayn görüntülər toplusundan götürdüyü gender və irqi qərəzləri təkrarlayır. 
Məsələn, vəkillərin şəkilləri üçün sorğu verildikdə, DALL-E 2 kişi vəkillərin şəkillərini qaytarır. Digər tərəfdən, stüardessaların şəkillərini tələb etmək daha çox qadın stüardessaları geri qaytarır.
Süni intellekt sistemlərindən qərəzliyi tamamilə aradan qaldırmaq mümkün olmasa da, onun təsirlərini minimuma endirmək üçün addımlar ata bilərik. Tədqiqatçılar və mühəndislər təlim məlumatlarını başa düşmək və süni intellekt sisteminin necə işləməsi barədə məlumat vermək üçün müxtəlif komandanı işə götürməklə qərəzliyə daha çox nəzarət edə bilərlər.
Sevimli tətbiqinizdəki alqoritmlər sizə mənfi təsir göstərə bilər.
Facebook və TikTok kimi platformalar istifadəçiləri öz platformalarında saxlamaq üçün hansı məzmunun xidmət göstərəcəyini öyrənə bilir.
Zərər vermək niyyəti olmasa belə, istifadəçiləri mümkün qədər uzun müddət öz tətbiqlərinə yapışdırmaq məqsədi psixi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Twitter və Facebook kimi platformalarda mənfi xəbərləri oxumaq üçün həddən artıq çox vaxt sərf etmək üçün istifadə edilən "qiyamət sürüşməsi" termini populyarlıq qazandı. 
Digər hallarda, nifrət dolu məzmun və dezinformasiya daha geniş platforma əldə edir, çünki bu, istifadəçi əlaqəsini artırmağa kömək edir. A 2021-ci il təhsil Nyu-York Universitetinin tədqiqatçılarının apardıqları araşdırmalar göstərir ki, dezinformasiya ilə tanınan mənbələrdən gələn yazılar nüfuzlu xəbər mənbələrindən altı dəfə çox bəyənmə alır.
Bu alqoritmlər insan mərkəzli dizayn yanaşmasında çatışmır. Süni intellektin hərəkəti necə yerinə yetirdiyini dizayn edən mühəndislər həmişə istifadəçi təcrübəsini nəzərə almalıdırlar.
Tədqiqatçılar və mühəndislər həmişə sual verməlidirlər: 'Bunun istifadəçiyə nə faydası var?'
Əksər AI modelləri qara qutu modelini izləyir. İçində qara qutu maşın təlim heç bir insanın süni intellektin müəyyən bir nəticəyə gəlməsinin səbəbini izah edə bilmədiyi AI-ya aiddir.
Qara qutular problemlidir, çünki bu, maşınlara qoya biləcəyimiz etibarı azaldır. 
Məsələn, Facebook-un hökumətlərə cinayətkarların izinə düşməsinə kömək edən bir alqoritm buraxdığı bir ssenarini təsəvvür edək. Süni intellekt sistemi sizi qeyd edərsə, heç kim niyə belə qərar verdiyini izah edə bilməyəcək. Bu tip sistem sizin həbs olunmağınızın yeganə səbəbi olmamalıdır.
İzah edilə bilən AI və ya XAI yekun nəticəyə töhfə verən amillərin siyahısını qaytarmalıdır. Hipotetik cinayət izləyicimizə qayıdaraq, şübhəli dil və ya terminləri göstərən yazıların siyahısını qaytarmaq üçün AI sistemini düzəldə bilərik. Oradan bir insan işarələnmiş istifadəçinin araşdırmağa dəyər olub olmadığını yoxlaya bilər. 
XAI süni intellekt sistemlərində daha çox şəffaflıq və etibar təmin edir və insanlara daha yaxşı qərarlar qəbul etməyə kömək edə bilər.

Cozef Vayzenbaum 1976-cı ildə süni intellekt texnologiyasından hörmət və qayğı tələb edən vəzifələrdə insanları əvəz etmək üçün istifadə edilməməsi lazım olduğunu iddia etdi:

İşçilərin müştəri dəstəyi (Sİ texnologiyası bu gün telefon sistemlərində interaktiv səs cavabları üçün istifadə olunur)
Terapevt (1970-ci illərdə Kennet Kolbi tərəfindən təklif olundu)
Yaşlılar üçün tibb bacısı (Pamela MakKordakın beşinci nəsil kitabında söylədiyi kimi)
Əsgər
Hakim
Polis işçisi
Vayzenbaum izah edir ki, bu vəzifələrdə olan insanlardan həqiqi bir mərhəmət hissi tələb edirik. Maşınlar onları əvəz etsə, özgələşəcəyik, köhnələcəyik və məyus olacağıq. Süni intellekt, bu şəkildə istifadə edilərsə, insan ləyaqətinə təhlükə yaradır. Vayzenbaum, maşınların bu mövqeləri tutma ehtimalını nəzərdən keçirməyimizi, özümüzü kompüter kimi düşünməyimizdən irəli gələn "insan ruhunun atrofiyasını" yaşadığımızı iddia edir.
Pamela MakKordak, qadınlar və azlıqlar haqqında danışarkən, "Mən qərəzsiz bir kompüterlə bir şans istərdim" deyərək, heç bir şəxsi maraqları olmayan avtomatik hakimlər və polislərə üstünlük verəcəyimiz şərtlərə işarə etdi. Bununla birlikdə, Kaplan və Henleyn, süni intellekt sistemlərinin, onları öyrətmək üçün istifadə edilən məlumatlara görə ağıllı olduqlarını vurğulayırlar, çünki bunlar əslində əyri yaxınlaşan maşınlardan başqa bir şey deyildir: dəstək üçün süni intellektdən istifadə Keçmiş qərarlar müəyyən qruplara qarşı qərəzli olduqda məhkəmə qərarları çox problemli ola bilər, çünki bu qərarlar rəsmiləşdirilərək gücləndirilir, bu da onları müəyyənləşdirməyi və onlarla əlaqəni daha da çətinləşdirir. Sİ qurucusu Con Makkarti, Vayzenbaumun tənqidinin mənəvi cəhətlərinə etiraz edir. O yazır: "Mənəviyyat əxlaqsız və qeyri-müəyyən olduqda, avtoritar zorakılığı təşviq edir."
Bill Hibbard  yazır ki, "insan ləyaqəti varlığın təbiəti ilə bağlı cahilliyimizi aradan qaldırmağa çalışmağımızı tələb edir. Bunun üçün Sİ tələb olunur."
NƏTİCƏ
Bütün süni ixtiralar kimi, süni intellekt də təbii olaraq yaxşı və ya pis deyil. Əhəmiyyətli olan süni intellektdən necə istifadə etməyimizdir.
Süni intellektin unikallığı onun inkişaf tempidir. Son beş ildə biz hər gün maşın öyrənməsi sahəsində yeni və maraqlı kəşflər görürük. 
Ancaq qanun o qədər də sürətli deyil. Korporasiyalar və hökumətlər mənfəəti artırmaq və ya vətəndaşların nəzarətini ələ keçirmək üçün süni intellektdən istifadə etməyə davam etdikcə, biz bu alqoritmlərin istifadəsində şəffaflıq və bərabərliyə təkan vermək yollarını tapmalıyıq.


Ədəbiyyat
1. https://hashdork.com/az/etik-ai/
2. https://facemark.az/site/news/11332/marketinq-etikasi-ve-ya-utanmasan-oynamaga-ne-var-ki-11332.html
3. https://markzone.az/etik-marketinq-nedir/