Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(5-7) BEYNӘLMİLӘL İQTİSADİ TӘŞKİLATLARDAN NÜMUNӘ

Bu bölümdə iki beynəlxalq təşkilat, yəni, ümumdünya səviyyəsində olan Beynəlxalq Valyuta Fondu və regional təşkilat olan Iqtisadi Həmkarlıq Təşkilatı və EKO haqqında məlumat verəcəyik.

(5-7-1) BEYNӘLXALQ VALYUTA FONDU

I Dünya Müharibəsindən sonra dövlətlər milli valyutalarının dəyərini qiymətləndirmək üçün qızılın kursunu müəyyən etmişdilər. Lakin müharibə hələ davam edən vaxt qızılın kursu öz mövqeyini əldən vermiş və valyuta kursu onunla rəqabətə girmişdi. II Dünya Müharibəsi və ondan sonrakı hadisələr valyuta kurslarının müəyyən edilməsi məsələsini zəruri bir iş etdi.

Hərçənd ki, bəzi ölkələr müharibə başlamazdan əvvəl “qızıl kursu”nu tərk etmişdilər. Məsələn, 1931-ci ildə Ingiltərə və 1934-cü ildə Fransa bu işdə öncüllük etmişdilər. 30-cu illərdə valyuta kursuna keçid elə bir əhəmiyyət kəsb etdi ki, bəzi dövlətlər qiymətli kağızların ölkədən ixrac edilməsinə məhdudiyyətlər qoydular və daxili bazarda pulun dəyərinin azaldılmasına çalışırdılar. ABŞ, Ingiltərə və Fransa öz aralarında qiymətli kağızların dəyərinin dəyişdirilməsində birgə siyasət yeritmək haqqında müqavilə bağladılar.

Müharibədən sonrakı problemlər səbəb oldu ki, 1945-ci ilin iyununda 44 ölkə nümayəndəsi Bretton-Vuds şəhərində toplanaraq, müvafiq müqavilələri imzaladılar və bunlar da öz növbəsində 3 komissiyadan təşkil edilmişdi. Birinci komissiyada Beynəlxalq Valyuta Fondunun yaradılması məsələsi müzakirə edilmişdi. Ikinci komissiyada, Beynəlxalq Inkişaf və Yenidənqurma Bankının yaradılması, üçüncü komissiyada isə, Beynəlxalq Maliyyə Həmkarlığı mövzusu müzakirə obyekti olmuşdu. Birinci komissiyanın işinin nəticəsi, Beynəlxalq Valyuta Fondunun yaradılması oldu ki, onun əsasında də 1945-ci ildən 1973-cü ilədək icra olunan Beynəlmiləl Maliyyə Nizamı dünyada bərqərar edilmişdi. Bu sistemdə 3 əsas müddəa vardır:

1. Qiymətli kağızların sabit dəyəri.

2. Dəyişdirilmə qabiliyyəti.

3. Dollar—dəyişdirilmə və ehtiyatda saxlama qabiliyyətidə malik valyutadır.

Dəyəri qızıl ilə ölçülən dollar, II Dünya Müharibəsindən sonra nəinki əmtəələrin qiymətlərinin ölçü meyarına çevrildi, daha doğrusu o, beynəlxalq maliyyə əməliyyatlarında ən güclü və ən etibarlı ödəniş vasitəsi oldu.

Bretton-Vuds pul sistemi 1971-ci il 15 avqust tarixindən, dolların qızıl ilə rabitəsinin pozulmasının Nikson vasitəsi ilə həyata keçirildiyi vaxt, böyük təhlükə ilə üzləşdi və qızıl, pulun dəyərinin meyarı funksiyasını əldən verdi. 1973-cü ildə dünyanın bir çox mötəbər valyutalarının qızılla ölçülən kursu ləğv olundu və valyuta kursları “üzən” oldular. Bundan sonra kursun təyini bazar mexanizmi və onun tələblərinə uyğunlaşdırıldı. Beynəlxalq Valyuta Fonduna üzv ölkələr də, öz milli valyutalarının dəyərini dollar və digər etibarlı valyutaların kursları əsasında formalaşdırmağa başladılar.

Kursun “üzən” olması və 1974-cü ildə neftin qiymətinin artması beynəlxalq pul sistemində islahatların aparılması zərurətini doğurdu. Nəticədə, 1974-cü ilin yanvarında Beynəlxalq Valyuta Fondunun əsasnaməsində aşağıdakı ibarələr meydana gəldi:

Sabit kursları azad buraxmaq, onları sərbəst və “üzən” şəkildə saxlamaq, ölçü vahidi kimi qızılı kənara qoymaq.

Fond qızılı kənara qoymaqla, “xüsusi yığın hüququ”nu 1976-cı ildən ölçü vahidi kimi qəbul etmişdir. Dəyərlərin rabitəsi 16 əsas dünya valyutalarının bir-birlərinə nisbətən olan kursları ilə hesablanır. Fondun nəzdində beynəlxalq dəyər sistemi, maliyyə mənbələri, köçürməl və ödənişlərə nəzarət edən bir şura yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun ümumi yığıncağı vardır ki, bu da onun ən ali orqanı sayılır. Hər üzv ölkəni burada bir nümayəndə təmsil edir. Bunlar da adətən, ya maliyyə nazirləri, ya da mərkəzi bankların rəhbərləri olurlar.

Ümumi yığıncaq ildə bir dəfə öz iclaslarını təşkil edir. Gündəliyində əsas məsələlərin həlli durur, o cümlədən, yeni üzvlərin qəbulu, üzvlərin səhmlərinin təyini və ya səhmlərin dəyişdirilməsi, xüsusi yığın hüququnun verilməsi və s.

Fondun digər əsas orqanlarından biri isə, 20 nəfərdən ibarət olan “idarə heyəti”dir. Bu nümayəndələrin 5 nəfəri fondda ən çox səhmə malik olan ölkələr tərəfindən təyin olunurlar. Qalan 15 nəfər isə, 2 il müddətinə ölkələrin coğrafi bölgüsünə görə fond üzvləri tərəfindən seçilirlər.

Fondun digər struktur vahidi, icraçı direktor və Idarə Heyətinin Sədri hesab olunur. O, 5 il müddətinə idarə heyəti tərəfindən seçilir və ümumi yığıncağın nizamnaməsi, habelə fondun idarə heyətinin əsasnaməsi çərçivəsində onun fəaliyyətlərini idarə etmək məsuliyyətini öz öhdəsinə alır.

Fondda səsvermə, üzvlərin səhmlərinin sayına görə hesablanır. Səhmləri çox olan ölkələr daha çox qüdrətə malik olurlar. ABŞ ən çox səhmə malik olduğundan, ümumi yığıncaqda da ən çox səs hüququna yiyələnib. Ondan sonra gələn Ingiltərə, Almaniya, Fransa və Yaponiya müvafiq paylarına görə səs hüququna malikdirlər.

Beynəlxalq Valyuta Fondu, göstərilən vəzifələrdən başqa dünya pul sisteminin sabitliyin qorumaq, üzv ölkələrin maliyyə vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq, onlara kömək göstərmək, ölkələrin iqtisadiyyatını sağlamlaşdırmaq və məşğulluğun səviyyəsini yüksəltmək məqsədi tarazlaşdırılmış bir ticarət rejiminin yaradılması kimi mühüm işləri öz öhdəsinə almışdır. Fondun üzv ölkələrlə əməkdaşlığı iqtisadi tövsiyələr, maliyyə yardımı və s. formalarda həyata keçirilir. Iqtisadi böhranların və maliyyə problemlərinin həlli ilə üzbəüz olan fondun, daim artan və çoxalan maliyyə vəsaitləri olmalıdır. Dünya iqtisadiyyatının yüksəlişi və beynəlxalq səviyyədə ticarətin inkişafı, fondun maliyyə qüdrətini şübhəsiz ki, yalnız artırır. Onun səhmlərinin vəziyyətinə hər beş ildən bir yenidən baxılır. 1995-ci il iyun ayına olan vəziyyətə görə ümumi səhmlər 125 milyard dollardan 185 milyarda qədər artmışdır. Fond, ölkələrin ehtiyaclarını təmin etmək və maliyyə böhranlarını aradan qaldırmaq üçün dünyanın müxtəlif maliyyə mənbələrindən borc ala bilər. Dünyanın 11 sənaye ölkəsi və Səudiyyə Әrəbistanı indiyədək özlərini bir sıra maliyyə ehtiyaclarını fondun ixtiyarına qoymuşlar.

Fondda səsvermə bu qaydadadır: hər üzv 250 əsas rəyə malikdir və onun hər 100 min səhmi müqabilində bir səsdən artıq rəy əldə etmiş olur. Fondda çox səhmə malik olmaq, çox rəyə malik olmaq deməkdir. Bu isə öz növbəsində fondun icra heyəti, qərarları, əməliyyatları və əsas siyasətlərində daha artıq qüdrət qazanmaqla eynidir.