Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-3-7) İXTİLAFLI MӘSӘLӘLӘRDӘ BEYNӘLXALQ MÜHAKİMӘ (MÜNSİFLİK) PRİNSİPİ

BMT nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 3-cü bəndində də işarə olunan bu prinsipə əsasən, dövlətlər beynəlxalq sahədə olan ixtilaflı məsələlərini sülh və beynəlxalq təhlükəsizlik və ədalət üçün xətərli olmayan yollarla həll etməlidirlər.

BMT nizamnaməsində ixtilaflı məsələlərin sülh yolu ilə həll olunması üçün münasib olan yollar nəzərdə tutulmuşdur.

Ixtilaflı məsələlərin sülh yolu ilə həll edilməsinə aid olan BMT nizamnaməsinin 33-cü maddəsinin 6-cı fəslində qeyd olunmuş yollardan bəziləri bəyan olunmuşdur. 33-cü maddənin birinci bəndində belə deyilir:

“Tərəflər, onun davam olunması beynəlxalq təhlükəsizlik və sülh üçün təhlükə ehtimalı yarada biləcək hər hansı bir ixtilafın həlli yollarını, özlərinin istədikləri formada hər şeydən əvvəl müzakirə, saziş, arbitraj və vasitəçilik üsulları ilə habelə, regional quruluşların və ya digər sülhsevər strukturların vasitəsiylə axtarmalıdırlar. Buna görə də, onlar lap əvvəldən birbaşa güc tətbiq olunması və hərbi yollardan istifadə etmək üsullarından çəkinməlidirlər”. Onlar BMT və Təhlükəsizlik Şurasının şikayətinə, görə həmin şuranın qətnamələrinə əsaslanaraq hərəkət etməlidirlər. Təhlükəsizlik Şurası isə öz növbəsində sülhsevər üsulların effektli olmadığı təqdirdə digər vasitələrdən də istifadə edə bilər.

Beynəlxalq məhkəmə funksiyalarını yerinə yetirmək üçün vasitəçilik, müzakirə üsullarından habelə, regional qurumlardan əlavə, BMT-nin nizamnaməsində bu təşkilata bağlı olan bir beynəlxalq məhkəmə nəzərdə tutulmuşdur və həmin orqan Benəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsi adlandırılmışdır. Bu qurum BMT-nin əsas məhkəmə orqanı kimi tanınır. Haqqında danışılan məhkəmənin 15 üzvü vardır ki, bunlar da dünyadakı hüquqi quruluşları və ölkələrin arasından seçilirlər. Onun iqamətgahı əsasnaməsinin 33-cü maddəsinə uyğun olaraq, Haqqada yerləşir.

Məhkəmənin əsasnaməsinin 34-cü maddəsinə uyğun olaraq, yalnız dövlətlər həmin məhkəməyə müraciət edə bilərlər. Beynəlmiləl ixtilafların həlli yollarını ümumiyyətlə iki qrupa bölmək olar: ixtiyari və icbari. Ixtiyari yol aşağıdakılardan ibarətdir:

1. 
   Vasitəçilik - iki dövlət arasında bir və ya bir neçə dövlət vasitəçilik müssiyasını yerinə yetirərək, ixtilafların həllinə çalışıb, sülh və əmin-amanlığı bərpa edir;
   
2. 
   Saziş komissiyaları - ixtilafı təhlil edib yoxlayaraq, onun həlli yollarına nail olmaq üçün tərəfləri rəğbətləndirir. Fransa və Tailand arasındakı ixtilafları həll edən saziş komissiyasını buna misal göstərmək olar;
   
3. 
   Regional qurumlar - bəzi regional təşkilat və qurumlar münsiflik rolunu oynayaraq, üzv ölkələr arasındakı konfliktlərin həllinə çalışırlar.
   

Icbari yollar isə aşağıdakılardan ibarətdir:

1. 
   Münsiflik - 1907-ci ildə Haqqa konfransında tövsiyə edilmişdir. Bu üsulun dövlətlərarası rabitələrdə qədim keçmişi var və hakimləri seçmək üçün dövlətlər öz aralarında razılaşırlar. Әlbəttə, haqqında danışılan konfrans münsifliyi dövlətlərarası əhdnamələrin şərhindən doğan ixtilafları həll etmək üçün təsis edilmişdir;
   
2. 
   Məhkəmə yolu - Beynəlmiləl məhkəmə orqanları onu həyata keçirir. Bu struktur 1930-cu ildə “Beynəlmiləl Məhkəmə Әsasnaməsi” adı altında Millətlər Təşkilatının ümumi yığıncağı tərəfindən təsdiq edilmiş və “Beynəlmiləl Daimi Әdliyyə Məhkəməsi” adlandırılmışdır. 1946-cı ildə BMT-nin təşkilindən sonra öz yerini “Beynəlmiləl Әdliyyə Məhkəməsi”nə vermişdir (BMT nizamnaməsi maddə 92). Bu məhkəmənin 15 nəfərdən ibarət olan hakimləri 9 il müddətinə Təhlükəsizlik Şurasının və BMT-nin ümumi məclisinin rəyi və təsdiqi əsasında seçilirlər. Onlar dövlətlərarası ixtilafların həll olunmasına çalışır və qərar çıxarırlar.
   

Bundan əlavə, həmin orqan xüsusi strukturları vasitəsi ilə bəzi konvensiyaları proqnozlaşdırır ki, üzv dövlətlər lazım gəldikdə onlara müraciət edə bilsinlər. Məsələn, 1982-ci ildə “Beynəlxalq Dəniz Konvensiyası” dövlətlər tərəfindən təsdiq olunmuşdur və buna görə də, “Beynəlxalq Dəniz Hüququ Məhkəməsi” kimi xüsusi bir orqan yaradılmışdır.