Ijtimoiy- gumanitar fanlar kafedrasi

Takrorlash uchun savollar
1. G’oyaviy bo’shliq, nima?
2. Zararli g’oyalar ta’siri qanday namoyon bo’ladi?
3. Mafkuraviy immunitet qanday xosil qilinadi?
4. Yangi mafkurani yaratish zarurati deganda nima nazarda tutiladi?


Tayanch tushunchalar.
Ideologizatsiya - mafkuralashtirish.
Deideologizatsiya - mafkurasiz.
Reideologizatsiya - qayta tiklash, milliy g’oya va mafkuraga e’tibor.
Regressiv - reaksion, antidemokratik.
Valyuntarizm - ob’ektiv taraqqiyot qonunlarni rad etuvchi oqim.
Fatalizm - taqdirga tan berish.
Fundamentalizm - «sof» islomni tiklash.
Pragmatizm - voqelikni tajriba «ong oqimi» deb talqin etuvchi.
Ekzistensializm - mavjudlik, erkinlikka erishish.


4-MAVZU: JAHON MEDIA VA AXBOROT MAKONIDA RAQOBAT MUHITI.
Reja:
1. Bosma va ommaviy axborot vositalari.
2.Aholining axborotga bo`lgan ehtiyoji.
3. Matbuotda so`z va axborot olish erkinligi.
4.Axborotning inson ongiga ta`sir muammolari.

Dunyo yagona axborot makoniga aylangan hozirgi davrda g’oyalar kurashi kun sayin turli ko’rinishlarda avj olmoqda. Shunday kezda ommaviy axborot vositalari faoliyatida ham fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish ularning asosiy shioriga aylanmoqda. Ma’lumki, har bir gazeta-jurnal, radio, televideniye, internet jamoatchilik ongiga turli darajada psixologik ta’sir etish qudratiga ega. Aytaylik, gazetalarda fikrlar yozma ravishda, kezi kelganda rasmlar vositasida yetkaziladi. Matbuotda berilgan axborotni qayta-qayta o’qish va undan manba sifatida foydalanish ham mumkin. Bosma nashrlarning afzalliklaridan biri shunda.

Radioda turli mavzuda eshittirish berishdan tashqari auditoriya bilan jonli muloqot ham qilinadi. Radioning yana bir afzalligi, uni istalgan joyda, hatto yo’l-yo’lakay ham tinglash mumkin.
Televideniyeda ovoz bilan birga harakatlanuvchi tasvir ham namoyish etilishi uning ta’sirchanligini oshiradi. Bugungi kunda ko’plab radio hamda telekanallar kecha-yu kunduz uzluksiz eshitirrish va ko’rsatuvlar berayotgani axborot makonini yanada boyitishga xizmat qilmoqda. Internetda matn ham, ovoz va tasvir ham bo’lishi uning ta’sirchanligini benihoya yuqori darajaga ko’tardi. Unga joylashtirilgan axborot bir zumda butun dunyoga tarqalishi yanada nufuzini oshiradi. Dunyoda qancha kompyuter internetga ulangan bo’lsa, demak, uning adadi shuncha bo’ladi. Bu adad kunda-kunga oshib borayotganini izohlashga hojat yo’q.
Bugungi kunda respublika teleradiokompaniyasi, qator nashrlar va tashkilotlarning axborot xizmatlari ham internetda tegishli veb-saytlari orqali ma’lumotlarini jahon jamoatchiligi e’tiboriga havola etmoqda. Demak, endilikda jahon axborot makonida O’zbekiston ommaviy axborot vositalarining ham munosib o’rni bor, deyishga haqlimiz. Bu makonda zarur axborotlar olish bilan bir qatorda axborot xurujlari, ma’naviy tahdidlar zararini ham ko’ryapmiz. Hammamizga ayon bo’lishi kerakki, “axborot asri” deb nom olgan XXI asrda hech qaysi davlat yoki jamiyat o’zini temir devor bilan o’rab yashay olmaydi. Ayni paytda, ahvol shunday ekan, deb qo’l qovushtirib o’tirish ham to’g’ri kelmaydi, bunday tahdidlarga javoban, biz ham, sodda bo’lmasdan, zarur chora-tadbirlarni ko’rishimiz kerak,– deb ta’kidladi davlatimiz rahbari.– Yaxshi bilamiz, xalqimiz oqko’ngil, sodda va ishonuvchan. Matbuotda bosilgan, televideniyedan, radiodan aytilgan gaplarga ishonch bilan qaraydi. Chetdan turib bizga qarshi ish olib borayotgan informatsion markazlar ham shundan foydalanib qolishga urinadi”. Demak, bizga qarshi ish olib boradiganlar OAVdan qanday foydalanadi, degan savolga muxtasar javob topishga harakat qilamiz. Bu borada mavzuga kengroq yondashamiz. Ya’ni, chetdan “axborot xuruji” qilishlaridan tashqari o’zimiz ham qay darajada bo’lmasin xatoliklarga yo’l qo’ymayapmizmi, bundan o’z o’quvchilarimiz qay darajada bo’lsa-da ma’naviy zarar ko’rmayaptimi, degan savolga ochiqcha javob berishimiz maqsadga muvofiqdir. Modomiki, odamlar matbuotga ko’proq ishonch bilan qarar ekan, demak, gazetada chiqqan imloviy xatolar, g’aliz jumlalar, mantiqsiz fikrlar, noto’g’ri atama va iboralar o’quvchini savodsiz qilib qo’yishi, fikrini chalg’itishi turgan gap. So’nggi paytlarda ba’zi nashrlarda shunday kamchiliklarga yo’l qo’yilayotgani taassufli holdir.
Shuni aytish joizki, axborot-psixologik ta’sir asosan OAV, xususan, radioeshittirishlar orqali ko’proq amalga oshiriladi. Buzg’unchi g’oyalarga ega ayrim kimsalar OAVning ana shu kuchidan g’arazli maqsadlari yo’lida ustomonlik bilan foydalanishga harakat qiladilar.
Ayrim radioeshittirishlardagi saviyasi haminqadar gaplar, g’aliz jumla va iboralar tinglovchiga ma’naviy oziq berish o’rniga uning ongiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bundan ham yomoni: chetdan “axborot xuruji” qiluvchilar asosan radiodan “samarali” foydalanib kelayotganidan ko’z yuma olmaymiz. Ayniqsa, “Amerika ovozi”, “Bi-bi-si”, “Ozodlik”, “Mashhad” kabi xorij radiolari, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga kiruvchi ayrim respublikalar teleradiokanallari O’zbekiston haqida ko’pincha biryoqlama fikrlarga asoslangan axborot berishi va bu bilan uning tinglovchilari ongiga salbiy ta’sir o’tkazishga harakat qilayotgani sir emas. Ular o’zlarini haqiqatparast qilib ko’rsatishga ustomon bo’ladilar. Shu o’rinda “ayirmachilik bilan shug’ullanish hozirgi zamon jurnalistining ham, radiosining ham vazifalari doirasiga kirmasa kerak”. Xorij radiosining O’zbekiston hayotiga oid har qanday “qog’ozga o’ralgan” axboroti zamirida qandaydir g’arazli maqsadlar yotganini to’g’ri anglamoq zarur. Millionlab tomoshabinlar auditoriyasiga ega bo’lgan televideniye haqida ham shunday fikrlar aytish mumkin. Ya’ni, ayrim teleko’rsatuvlarda “o’tib ketadigan” mantiqsiz gaplar, saviyasi haminqadar lavhalar tomoshabinga salbiy ta’sir ko’rsatishini izohlashga hojat yo’q. Kecha-yu kunduz uzluksiz ko’rsatuvlar namoyish etiladigan kanallarda e’tiborga molik ko’rsatuvlar talaygina. Shu bilan bir qatorda o’ta behayo yoki qon to’kish kabi zo’ravonlikni targ’ib etadigan, bir so’z bilan aytganda – milliy mentalitetimizga aslo mos kelmaydigan lavhalar ham beriladiki, ularning ma’naviy zararini hech narsa bilan o’lchab bo’lmaydi. Internetning salbiy jihatlari: xohlagan odam istalgan axboroti bilan virtual maydonga to’siqsiz kirishi mumkin. Bunda birinchi galda, nazorat yo’qligidan foydalanib qoladigan buzg’unchilar ko’payadi. Natijada internet buzg’unchilik, qo’poruvchilik g’oyalarini, pornografiya va boshqa illatlarni targ’ib qiluvchi “makon”ga aylanib qolishi mumkin. OAV sifatida internetning ijobiy va salbiy tomonlari talaygina. Unda avvalo axborot tayyorlash va tarqatilishi arzon, davlat chegaralaridan bemalol o’tib ketaveradi. Internet orqali amalga oshiriladigan axborot xurujlarining oldini olish juda mushkul. Shundan foydalangan ayrim kimsalar g’arazli maqsadlarini internet orqali amalga oshirishi ommaviy tus olmoqda. Ular har tomonlama ma’naviy tahdid qilishga urinmoqdalar. Shuni aytish joizki, bugungi kunda ayrim ommaviy axborot vositalari axborot-psixologik urush olib borish vositasiga ham aylanib qolmoqda. Xo’sh, axborot urushi o’zi nima? “Axborot urushi” iborasining asoschisi fizik olim Tomas Ron hisoblanadi U 1976 yilda axborotni harbiy kuchlarning eng zaif bo’g’ini deb ta’riflab, ushbu masalaga barcha davlat miqyosidagi mas’ul kishilar e’tiborini qaratdi. Shundan buyon bu atamaning ahamiyati kundan kunga kuchayib kelmoqda. Ayrim mutaxassislar “axborot urushi”ni shunday ta’riflaydilar: “Axborot urushi deb, ijtimoiy, siyosiy, etnik va boshqa tizimlarning moddiy yutuqqa ega bo’lish maqsadida bir-biriga ochiq va yashirin maqsadli axborot ta’sirlarga aytiladi. Shu bilan bir qatorda axborot urushini deb yanada raqib ustidan axborot hukmronlikka erishish va shuning evaziga unga moddiy, mafkuraviy yoki boshqacha zarar yetkazish uchun davlatning harbiy kuchlari, hukumati hamda xususiy tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar va operatsiyalar majmuasiga aytiladi”. Modomiki, bugungi zamonaviy OAV zimmasiga tezkor axborot to’plash va tarqatishdek mas’uliyatli vazifadan tashqari mamlakat xalqini, ayniqsa, yosh avlodni turli axborot xurujlaridan, mafkuraviy tahdidlardan himoya qilish mas’uliyati ham yuklanayotgan ekan, bu sohaning sir-asrori hammadan ham ko’ra ularga yaxshi ma’lum. Lekin shu borada qilinayotgan ishlar bugungi kun talablariga javob beradimi-yo’qmi?” Zero, hozirgi kunda g’oyaviy muxoliflar ma’naviyatimizga, ayniqsa yoshlarimiz ongini “axborot xurujlari” bilan zaharlashga urinmoqdalar. Ular “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi tahdid va ta’sirlarini tobora avj oldirmoqda. Bunga befarq qarash aslo mumkin emas. G’arazli maqsadlarni ko’zlab amalga oshiriladigan axborot urushi puxta o’ylangan holda amalga oshiriladi. Bu borada psixologik, elektron va boshqa usullardan foydalanadilar. Axborot urushini amalga oshirish uchun katta mehnat sarflanmaydi, qimmatbaho qurollarga hojat qolmaydi. Bu urushda davlat chegaralarining ahamiyati qolmaydi hisobi. Axborot qurolining keng va tor ma’nolari bor. Keng ma’noda – raqibni kerakli yo’nalishda fikrlashga undaydigan, uning nuqtai nazarini o’zgartirishga qodir bo’lgan va kerakli axborot yordamida amalga oshiriladigan harakatlardir. Tor ma’noda – raqibning axborot zahiralari ustidan nazoratni ta’minlaydigan va uning telekommunikatsiyalari tizimlariga zarar yetkazadigan texnikaviy usullar va texnologiyalar. Demak, axborot quroli – bu raqibning axborot va boshqaruv tizimlariga ta’sir etuvchi maxsus moslama va vositalar. Tabiiyki, axborot texnologiyalari rivojlangan mamlakatlar tomonidan bunday quroldan foydalanish imkoniyatlari juda keng. Axborot maydonida davom etayotgan kurashlardan asosiy maqsad – milliy manfaatlar himoyasidir. Axborot xurujining “tig’i” asosan ma’naviyatimiz, milliy qadriyatlarimizni yemirib tashlashga qaratilgan bo’ladi. “Bu Sharq yoki G’arb mamlakatlari bo’ladimi, olis Afrika yoki Osiyo qit’asi bo’ladimi – jahonning qaysi burchagida bo’lmasin, ma’naviyatga qarshi qandaydir tahdid paydo bo’ladigan bo’lsa, o’zining bugungi kuni va ertangi istiqbolini o’ylab yashaydigan har bir ongli inson, har bir xalq tashvishga tushishi tabiiy, albatta. Bu haqda gapirganda, faqat bitta millat yoki xalq haqida fikr yuritish masalani o’ta tor tushunish bo’lur edi,– deb ta’kidlaydi davlatimiz rahbari.– Ya’ni, bu o’rinda so’z faqat bizning ma’naviyatimizga qarshi qaratilgan tajovuzlar haqida, azaliy fazilatlarimiz, milliy qadriyatlarimizni ana shunday hujumlardan asrash xususidagina borayotgani yo’q. Muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan ushbu muammoni keng miqyosda, dunyoning barcha mamlakatlari va xalqlari hayotiga daxldor masala sifatida o’rganish, tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiqdir”. Rivojlangan mamlakatlar tomonidan axborot tarqatishdan maqsadlar nimadan iborat, degan savolga oddiy javob shu: o’z turmush tarzini tashviqot qilish orqali g’oyaviy hukmronlikka erishishdir. Bugungi kunda axborot oqimlari haddan tashqari jadal tus olmoqda. So’nggi ellik yil ichida dunyo bo’ylab aylanadigan axborot hajmi million martaga ko’paygani va u ilg’or texnologiya vositasida kundan kunga yanada oshib borayotgani kuzatilmoqda. Ba’zi rivojlangan davlatlar kuchli axborot texnologiyalaridan avvalo o’z manfaatiga xizmat qiladigan axborotlarni tarqatish uchun foydalanmoqda. Bu bilan boshqa mamlakatlar ustidan g’oyaviy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hukmronlik qilishga urinayotgani ko’rinib turibdi. Dunyoga hukmronlik qilishga intilayotgan ba’zi qudratli davlatlar bu maqsadiga erishish uchun avvalo “inson huquqlari” yoki “demokratiya” niqobi ostida o’z mafkurasi va g’oyalarini boshqa mamlakatlar va xalqlar o’rtasida keng tarqatish va targ’ib qilishga harakat qilmoqda. Globallashgan dunyoda rivojlanayotgan davlatlar milliy xavfsizligiga “axborot xurujlari” orqali tahdid qilinishi allaqachon o’z isbotini topgan. “Axborot xuruji” turli yo’llar bilan amalga oshirilayotgani kuzatilmoqda. Masalan, yolg’on axborot tarqatish, ijtimoiy ongni manipulyatsiya qilish, milliy-ma’naviy qadriyatlarni yemirib tashlash, yetti yot begona g’oyalarni singdirish, xalqning tarixiy xotirasini buzish va o’zgartirishga qaratilgan mafkuraviy tahdidlar ayrim xorij radiolari va internet saytlarida yaqqol sezilib turadi. Shu yo’sinda buzg’unchilar “rangli inqilob”ni amalga oshirishga harakat qiladi. Rangli inqilob – qonuniy hukumatni noqonuniy yo’l bilan ag’darib tashlash, demakdir. So’nggi yillarda bunday hol Serbiya, Gruziya, Ukraina, Qirg’iziston davlatlarida kuzatildi. Rangli inqiloblar ko’pincha G’arbning kuchli axborot bosimi asosida amalga oshiriladi. Bu g’arazli ishda zamonaviy kommunikatsiya vositalaridan ustalik bilan foydalanadilar. Shu o’rinda aytish joizki, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon unga har tomonlama “axborot xurujlari” qilinmoqda. Bu axborot tajovuzi goho “demokratiya va inson huquqlari buzilmoqda” degan siyqasi chiqqan shiorlar ostida amalga oshirilayotgani yaxshi ma’lum. Bunday “axborot xurujlari”ga qarshi kurashmoq uchun har bir ongli inson va vatanparvar yoshlar loqayd bo’lmasligi, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo’lishi, har qanday bo’hton va uydirmalarga qarshi hozirjavoblik bilan kurashmog’i lozim. Bu kurashda asosiy omil – milliy istiqlol g’oyasi bo’lishi maqsadga muvofiqdir. “Vatan va xalq manfaatlarini himoya qilish, yosh avlodimizni turli tajovuzlardan asrashda fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish bugungi kunda har qachongidan ham chuqur mazmun va ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada muayyan ishlar amalga oshirilayotganini e’tirof etgan holda, aytish zarurki, hali yana juda ko’p ish qilishimiz lozim. Biz odamlarning fikrini boshqarish emas, aksincha, ularning dunyoqarashini kengaytirish va yuksaltirish tarafdorimiz. Ya’ni, o’zini kimning avlodi ekanini, qanday buyuk ma’naviy merosning vorisi ekanini yaxshi anglaydigan va ulug’ ajdodlarining merosiga munosib bo’lib, o’z aql-zakovati va sog’lom hayotiy qarashlariga tayanib yashashga intiladigan yoshlarni kamol toptirishda xalqimiz, jamoatchiligimiz ommaviy axborot vositalaridan ko’p narsa kutishga albatta haqlidir”. Dunyo axborot makonida ba’zi qudratli davlatlar hukmronlik qilishga intiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa ko’proq o’zini himoya qilishga majbur bo’ladi. Aks holda, o’sha mamlakat katta ma’naviy zarar ko’rishi hech gap emas. Bunday ma’naviy tahdidlarning oldini olish uchun eng samarali yo’llardan biri – axborot iste’molchilarida, ayniqsa, hali ongi to’la shakllanib ulgurmagan yoshlarda kuchli mafkuraviy immunitet hosil qilish va uni muttasil rivojlantirib borish zarur. Xorijiy radiolar orqali qilinadigan axborot hujumidan himoyalanish uchun eng samarali yo’l – mahalliy OAVdan unumli foydalanishdir. Ya’ni, axborot xurujlariga qarshi OAVdan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu o’rinda mutaxassislar “axborot qurol” tushunchasiga shunday tavsif berishadi: keng ma’noda axborot qurol – o’zga mamlakat fuqarolarining ma’lum bir yo’nalishda fikrlashga undaydigan, uning nuqtai nazarini o’zgartirishga qodir bo’lgan va kerakli axborot yordamida amalga oshiriladigan harakatlar. Tor ma’noda esa axborot qurol – raqibning axborot zahiralari ustidan nazoratni ta’minlaydigan va uning telekommunikatsiyalari tizimlariga zarar yetkaza oladigan texnikaviy usullar va texnologiyalardir. Xorijiy ommaviy axborot vositalari muttasil tarqatadigan axborot xurujidan himoyalanish yo’llari quyidagicha izohlanadi: milliy axborot infratuzilmasini zamon talablari darajasiga ko’tarish, milliy ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, ommaviy axborot vositalari faoliyatida dunyoviy davlatlar qabul qilgan jurnalistikaning sifat standartlariga rioya qilish, milliy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirib borish maqsadga muvofiqdir. Xorijiy ommaviy axborot vositalari orqali tarqatiladigan ba’zi axborotlar orqali odamlar ongini manipulyatsiya qilishga harakat qiladigan kuchlar talaygina. Ular ayniqsa yoshlar ongini zaharlashda turli usullardan foydalanadilar. Aytaylik, siyosiy latifalar, mish-mishlar, uydirmalar, taniqli shaxslarni obro’sizlantirish, atay mantiqiy xatolarga yo’l qo’yish, soxta reyting va so’rovlar o’tkazish, qayta-qayta takrorlab majburiy ishontirish, soxta xabarlar, ba’zi rasmlarni montaj qilish, atay yolg’on gaplarni tarqatish orqali qiziquvchan va ishonuvchan yoshlar ongini zabt etishga harakat qilinadi.

Bugungi kunda yoshlar mediadan juda keng va faol foydalanmoqda. Ular ijtimoiy tarmoqlarga uyali telefon orqali suratlar yuboradi, turli yangiliklarga munosabat bildiradi, doimiy ravishda virtual makonda muloqotga kirishadi. Agar kattalar ish vaqtini dam olish vaqtidan ajratishga majbur bo’lsa, yoshlar onlayn va offlayn tartibdagi faoliyat o’rtasiga chegara tortish zaruratini his etmaydi. Global tarmoqdan yosh avlod vakillari dunyoning turli mintaqalarida yashaydigan insonlar bilan muloqotga kirishish uchun foydalanadi. Ular vizual va kommunikativ madaniyatning yangi toifasi vakillaridir. Hozirgi kunda jahonda yuz berayotgan voqealar qisqa fursat ichida zamonaviy ommaviy axborot vositalari ta'sirida boshqa davlatlarga tarqalmoqda. OAV orqali amalga oshiriladigan va katta mablag‘ talab qilmaydigan g‘oyaviy ta’sir va tazyiqning o‘ziga xosligi shundaki u o‘quvchi, tinglovchi yoki tomoshabinga sezdirmasdan amalga oshiriladi va bevosita qurbonlarni keltirib chiqarmaydi. Axborot dushmanni yo‘q qilmagan, katta xarajatni talab qilmagan holda yuqori samara beradi. Bunda g‘oyaviy ta’sir yo‘naltirilgan mamlakatlar aholisining xohish-istaklari, mentaliteti, mavjud muammolari jiddiy o‘rganilgan holda asosiy diqqat kishilar ongi va dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatishga, shakllangan qadriyatlarni o‘zgartirishga, ularning regulyatorlik rolini kamaytirishga yoki butunlay yo‘qqa chiqarishga qaratiladi. Bunday ta’sir o‘tkazishda davriy nashrlar tadrijiylik, radio va televidenie fragmentli uzatish usullaridan ustalik bilan foydalanishmoqda.