Ijtimoiy fanlar va texnika” fakulteti kafedrası

2.2. Tashkilotni strategik boshqarish
Strategik boshqaruv- bu strategiyani, ya’ni tashkilotni rivojlanishining ma’lum bosh yunalishini sifatli ishlab chiqish va uni resurslarni shakllantirish va ulardan samarali foydalanish, istiqboldagi raqobot afzalliklarini ta’minlash va maqsadlarga erishish uchun tashqi muhit o‘zgarishlariga adekvat javob qaytarish asosida amalga oshirish bo‘yicha faoliyatdir. Yana boshqa, O.N.Juchkevich tomonidan berilgan g‘oyatda muvaffaqiyatli ta’rifni ham keltirish mumkin: strategik resurslarni muvofiqlashtirish va taqsimlash, hisobga olish va uzoq muddatli istiqbolda raqobot afzalliklariga erishish maqsadida tashqi muhit omillari o‘zgarishiga adekvat javob qaytarish asosidagi korxona (firma)ni rivojlanishining sifatan belgilangan yo‘nalishidan iborat bo‘ladi.
Strategik boshqaruvni dinamik tizim, beshta o‘zaro bog‘langan boshqaruv jarayonlarining majmuasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bu jarayonlar mantiqan bir birlaridan kelib chiqadilar (yoki keyin keladilar), bunda barqaror teskari aloqa va har bir jarayonni qolganlariga va ularning majmuasiga ta’siri mavjud bo‘ladi. Strategik boshqaruvning dastlabki jarayoni tashkilot muhitini tahlil qilishdir. U quyidagilarni o‘rganishni ko‘zda tutadi:
makroatrofni (iqtisodiyot va siyosatning holati, huquqiy kenglik, tabiiy muhit va resurslar, jamiyatni ilmiy-texnik, ijtimoiy-madaniy rivojlanganligi darajasi va h k.);
bevosita ishga doir muhitni ( xaridorlar, raqiblar, yetkazib beruvchilar va h.k.);
ichki muhitni (xodimlar, boshqaruvni tashkil qilinishi, ishlab chiqarish, moliya, marketing, tashkiliy madaniyat va h.k.).
Shundan keyin tashkilotning missiyasi (vazifalari) belgilaniladi, uning ostida tashkilotni mavjud bo‘lishining ma’nosi va uning boshqa tashkilotlardan farqini, ya’ni u nima uchun tashkil qilinganligini ochib beruvchi shakllantirilgan tasdiqni tushunish kerak. Aniq bir tashkilotning missiyasi odamlarning o‘zlarining faoliyati bog‘liq bo‘lgan har xil guruhlarining maqsadlari va mafaatlarini aks ettiradi.
Tashkilotga uning missiyasini belgilashda manfaatlarini hisobga olish kerak bo‘lgan quyidagi asosiy sub’ektlar ta’sir ko‘rsatadilar: tashkilotning mulk egalari, uning xodimlari, ishlab chiqarilayotgan (sotilayotgan) mahsulotning xaridorlari, tashkilotning ish bo‘yicha sheriklari. mahalliy hamjamiyat, hamda umuman, birinchi navbatda, davlat idoralari shaxsidagi jamoa. Bunda Muhitning tahlili Missiyalar (vazifalar) va maqsadlarni belgilash Strategiyani tanlash Strategiyani bajarish Bajarilishini baholash va nazorat qilish tashkilot missiyasiga eng kuchli ta’sirni mulk egalari, xodimlar va xaridorlar (iste’molchilar) ko‘rsatadi. F.Kotlerni hisoblashicha, tashkilot missiyasini belgilashda quyidagi beshta omillarni hisobga olish kerak:
tashkilotning tarixi, uning jarayonida tashkilotning falsafasi ishlab chiqilgan, faoliyatning qiyofasi va uslubi, bozordagi o‘rni va h.k. shakllantirilgan;
mulk egalari va boshqaruv xodimlari hulkinig uslubi va harakatlari usuli; tashqi muhitning holati;
tashkilot o‘z maqsadlariga erishishi uchun foydalaniladigan resurslar;
tashkilot ega bo‘lgan ajralib turuvchi xususiyatlar. Bundan tashkari tashkilotning maqsadiy muljallari, faoliyat sohasi, falsafasi(qadriyatlari va ishonchlari) faoliyatni amalga oshirish imkoniyatlari va usullari kabi ta’riflarini ham hisobga olish zarur. Shunday qilib, missiya tashqi muhit sub’ektlariga tashkilot nimadan iborat ekanligi haqida umumiy tasavvur yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, u tashkilotni faolroq boshqarish uchun korporotiv ruhni va sharoitlarni yaratishga imkon beradi.
Tashkilot faoliyatining umumiy yo‘nalishlari unga ko‘ra belgilanadilar. Keyinchalik strategiyani tanlash amalga oshiriladi. Bunda maxsus usullar yordamida tashkilot qanday qilib o‘z maqsadlariga erishishi va o‘z missiyasini amalga oshirishi belgilanadi, ya’ni uning faoliyatining soha, vositalar va shakl kabi tomonlarini rivojlanish yo‘nalishlari belgilanadi. Strategiyani tanlanishi tashkilot tomonidan kelajakda uni faoliyat yuritishiga nisbatan qanday qaror qabul qilinishiga bog‘liqdir: belgilanggan biznesni to‘xtatish yoki davom ettirish, yoki biznesning boshqa turi bilan shug‘ullanish.
Bunda korxona asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi:
- xarajatlarni kamaytirishda yetakchilik;
- mahsulotni ishlab chiqarish (sotishda)da ixtisoslashish;
- bozorning ma’lum segmentini qayd etish.
Shuni ta’kidlash kerakki, yirik va o‘rta ko‘p tarmoqli kompaniyalarda ko‘pincha biznesning strategik birligi - ( BSB ) deb ataluvchi ajratiladi. Bu bozorning bir yoki bir necha segmentlardagi strategiyani ishlab chiqish va ba’zida esa amalga oshirish uchun javob beruvchi firma ichidagi tashkiliy birliklardir. Ushbu ish kompaniya mahsulotlari portfelini tahlil qilish, keyin bozorni segmentlarga bo‘lish, tovarlarni pozisiyalarga joylashtirishdan boshlanadi. BSB ba’zan ishlab chiqarish birliklaridan farqlanadilar, ular ham bir va ham o‘xshash ehtiyojlarini qonoatlantiruvchi bir necha mahsulotlarni qamrab olishlari mumkin. Kompaniyalar ko‘pincha xo‘jalik bo‘linmalari ko‘rinishidagi BSBni tashkiliy rasmiylashtirish- lari mumkin. Keyin quyidagi masalalarni hal qilishga qaratiladigan strategiya bajarilishi kerak:
 nisbiy mazmun tashkilot amalga oshiradigan strategiyaga mos kelishi uchun ma’muriy vazifalar orasidagi ustivorlikni belgilash;
 korxona faoliyatini strategiyani bajarishga qaratish uchun tanlangan strategiya va tashkilot ichidagi jarayonlar orasidagi moslikni belgilash;
 etakchilik uslubi va tashkilotni boshqarishga yondoshuvni tanlash va uni amalga oshirilayotgan strategiya bilan moslikka keltirish. Bu vazifalar strategik deb ataluvchi o‘zgarishlar vositasida hal qilinadilar. O‘zgarishning zarurligi va darajasini belgilab beruvchi asosiy omillar holatiga (soha, tashkilot, mahsulot, bozorning holatiga) ko‘ra o‘zgarishlarning to‘rtta turini ajratish mumkin: - tashilotni qayta qurish- tashkilotning missiyasi va madaniyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosli o‘zgarishlarni ko‘zda tutadi.
Tashkilot o‘zining sohasi va shunga ko‘ra mahsuloti va bozordagi o‘rni o‘zgartirilganda vuju- ga keladi. Bunda yangi tashkiliy madaniyat yaratiladi, texnoligik soha va ishchi kuchlari bozorida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi;
- tashkilotni keskin o‘zgartirilishi- agar tashkilot sohasini o‘zgartirmasayu, amma unda keskin o‘zgarishlar (madaniyatlarni birlashishi, yangi mahsulotlar va bozorlarni o‘zlashtirish) sodir bo‘lsa, u strategiyani bajarish bosqichida o‘tkaziladi va tashkilot ichidagi o‘zgarishlarni talab qiladi;
- o‘rtacha o‘zgarish tashkilot yangi mahsulot bilan bozorga chiqqan va unga xaridorlarni jalb qilgan vaqtida amalga oshiriladi. Bunda o‘zgarishlar ishlab chiqarish jarayoni va marketingga tegishli bo‘ladi;
- odatdagi o‘zgarishlar- tashkilot mahsulotiga shoʻbaiqishni qo‘llab quvvatlash maqsadida marketing sohasida o‘zgarishlar o‘tkazish bilan bog‘liq.
Tashkilotni o‘zgarmasdan faoliyat yuritishi u bittagina stategiyani o‘zgartirmasdan amalga oshiralayotgan vaqtda sodir bo‘ladi. Resurslarni jalb qilish jarayoni resurslarni samarali taqsimlash bilan bir qatorda sarmoyalarni kelib tushish manbalarini baholash va ularni saqlab qolishni ham ko‘zda tutadi. Strategik boshqaruvda asosiy rol tashkilotning rahbariyatiga, hammadan avval uning yuqori darajasiga tegishli bo‘ladi, u nafaqat uning strategiyasini belgilashi, balki tashkilot resurslarini safarbar qilgan holda, kerakli o‘zgarishlarni o‘tkazishi kerak.


XULOSA
Mеnеjmеnt bozor xo’jalik tizimining rivojlanish qonunlari bilan tartibga solinadi va o’zgaradigan bozor sharoitlariga korxonaning ishlab chiqarish-sotish faoliyatining moslashishiga qaratilgan. Boshqarishga jarayon sifatida yondashish uni bir tizim dеb hisoblash kеrakligini bildiradi. Unda korxona maqsadlariga erishishga qaratilgan ish, bir marotabalik harakat emas, balki boshqarish funktsiyalarini shakllantiradigan o’zaro bog’liq uzluksiz ish harakatlar sеriyasi kabi qaraladi. Bular – rеjalashtirish, tashqil qilish, motivatsiya, rahbarlik, muvofiqlashtirish, nazorat, kommunikatsiya, tadqiqot, baholash, qaror qabul qilish, pеrsonalni tanlash, vakillik, kеlishuvlar olib borish, shartnomalar tuzish. Bularning hammasini korxona rahbari to’liq bajara bilishi kеrak/ Tashkilotda maqsadlar turlicha bo’lishi mumkin, ayniqsa bu turli tipdagi tashkilotlarga taalluqli. Biznеs bilan shug’ullanadigan tashkilot­lar o’z faoliyatini, asosan, xarajatlar va olinadigan foyda chеgaralarida ma'lum tovarlarni yaratishga karatishadi. Bu vazifa ularning rеntabеllik­ni va unumdorlikni oshirish maqsadlarida aks etadi.
Islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotni libеralizatsiyalashtirish, kichik biznеsni rivojlantirish, korxonalar faoliyati samaradorligini oshirish, ishlab chiqarishni va eksportni rivojlantirish, mavjud zahiralardan tеjamkorlik bilan foydalanish asosida sifatli va arzon xalq istе'moli tovarlari ishlab chiqarib, xalq turmush farovonligini oshirishni ta’minlovchi mutaxassis kadrlar yetishtirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. “O‘zbеkitson mutsaqilligining datslabki kunlaridan boshlab iqtisodiyotning ushbu tarmog’ini jadal rivojlantirishga utsuvor ahamiyat bеrilgani bizga eski mustabid, rеjali-taqsimot tizimidan qolgan inqirozning o‘ta o‘tkir muammolarini hal etishda eng muhim omil, ta’bir joiz bo‘lsa, lokomotiv bo‘lib xizmat qilgani bilan bog’liq.