19
Shunday qilib, ilmiy bashoratlashning eng muhim sharti – prognozlanadigan
ob’ektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama o‘rganishdan
iboratdir.
1.5- Mavzu: Vaqtli qatorlar va ularning tahlili. Modellashtirish
ekstrapolyatsiyasi
Reja:
1.
Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari.
2.
Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.
3.
Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari.
1.5.1.
Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish
qoidalari.
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishi
dinamika deb, shu
jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa
vaqtli qatorlari
deb yuritiladi.
Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar
qatori
vaqtli qator
deb yuritiladi.
Vaqtli qatorlar ikki elementdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki
davrlar, ikkinchisi - ularga tegishli ko‘rsatkichlar.
Vaqtli qatorlar
uzoq muddatli tendensiya, ayrim davrlarga xos siklik yoki
lokal o‘zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsumiy o‘zgarishlarni o‘zida
mujassamlashtirishi mumkin.
Vaqtli qatorlar quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1.
uzoq muddatli harakat yo‘nalishi, ya’ni umumiy asriy tendensiya;
2.
qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar;
3.
ayrim yillarga tegishli tebranishlar;
4.
mavsumiy tebranishlar
5.
kon’yunkturaviy tebranishlar
Iqtisodiy tizimda yuz beradigan jarayonlar ma’lum bir ko’rsatkichlarining
vaqtga bog’liq holda o’zgaruvchi qiymatlarini ketma-ket
joylashuvidan xosil
bo’lgan qator shaklida namoyon bo’ladi.
Ko’rsatkichlar qiymatini qatorda o’zgarib borishi o’rganilayotgan xodisaning
dinamikasi haqidagi ma’lumotni beradi.
Biror bir ko’rsatkichni kuzatish natijasida olingan qiymatlarini o’sib borish
yoki kamayib borish tartibida joylashuvidan hosil bo’lgan
qatorlar dinamika
qatorlari deyiladi. Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan iborat bo’ladi, ular
xronologik momentlar (sanalar), davrlar (yillar, oylar va hakozo) ro’yhatidan va
o’rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovi
darajalardan tashkil
topadi.
Davriy qatorlarning alohida ko’rsatkichlari qatorning darajalari deyiladi.
Davriy qatorlar momentli, oraliq va hosilaviy qatorlarga bo’linadi.
Momentli qatorlar ko’rsatkichlarning aniq bir vaqt momentidagi qiymatlarini
tavsiflaydi, bunday qatorlarga misol quyidagi jadvalda keltirilgan.
