115
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərqə
marağının artması
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərq
siyas
əti “Trumen doktrinası” və Sovet İttifaqı ilə həmsərhəd olan
ölk
ələrdə anti-sovet plasdarmların (əməliyyat meydanı) təşkil
edilm
əsi ilə müşaiyət olunurdu ki, bu ölkələr əsasən Türkiyə və
İran idi. Məlum olduğu kimi ABŞ Yaxın Şərqdə siyasətinin bu
formada qurulmasının əsas səbəblərindən biri “soyuq müharibə” və
Trumenin dövründ
ə müharibənin ideologiyasına çevrilən “qarşısı-
nı alma” nəzəriyyəsi ilə sıx tellərlə bir-birinə bağlı olması idi.
Dig
ər tərəfdən ABŞ-ın buradakı siyasəti sözsüz ki, XIX əsrin
ortalarından ta bu günümüzə qədər həm iqtisadi, həm də siyasi
c
əhətdən böyük əhəmiyyətli bir təbii ehtiyat olan, neft amili ilə
s
əsləşirdi.
1950–ci ild
ə ABŞ–ın dövlət katibi Con Foster Dalles elan
etdi ki, artıq siyasətdə bitərəflikdən tamamilə əl çəkmək lazımdır.
Hökum
ətin qarşısında belə bir seçim qoyuldu ki, ABŞ – ın
başçılığı altında olan azad dünyanın tərəfində olmalı, ya da kom-
munistl
ərə birləşmək.
N
ə zaman ki, “soyuq müharibə” ciddi alovlandı, Con Foster
Dalles müst
əmləkə zülmündən azad olan gənc dövlətlərin rəhbə-
rl
ərinə elan etdi ki, “Kim bizimlə deyil, deməli bizə qarşıdır”. Bu
prinsipc
ə ultimatum xarakteri daşıyırdı. Bu zaman Tomas Mann
öz günd
əliyinə yazırdı ki, “Dalles ya ABŞ siyasətinin məsuliyyət-
sizliyini müdafi
ədə tərəfdarları bağlayaraq dünya boyu sürür”.
1950 – ci ilin aprelind
ə Trumen Consona elan etdi ki,
“iqtisadiyyatla müdafi
ə siyasəti qurtarmışdır”. Hərbi sənayeni bər-
pa etm
ək haqqında qanun qəbul edildikdən sonra federal hərbi
x
ərclər 1950 – ci ildəki 80 mlrd dollardan 1952 – ci ildə 241
milyard dollara qalxdı. Nəticədə hər il 190 – 200 mlrd dollardan
az olmadı.
ABŞ hələ İkinci dünya müharibəsi illərindən bəri Yaxın
Şərqə xüsusi maraq göstərməyə başlamışdı. Maraqların iqtisadi
t
ərəfini qeyd edərkən ilk öncə onu qeyd edək ki, ABŞ burada öz
iqtisadi v
ə siyasi təsirini yaymaq və möhkəmləndirmək üçün ilk
önc
ə özünün müttəfiqi hesab etdiyi Böyük Britaniya ilə 1944-cü il
116
avqustun 8-d
ə Yaxın Şərq məsələsi üzrə neft müqaviləsi bağla-
mışdı. Müqaviləni imzalamaqla ABŞ onsuz da öz əvvəlki qüdrə-
tini itirmiş İngiltərənin ona öz siyasətini yürütməsində (yaxın şərq
siyas
əti) maneə olmayacağını bilirdi və müqaviləni imzalamaqla
ABŞ artıq gələcəkdə bu regiona effektiv surətdə təsir etmək imkanı
qazanırdı. Bununla da o neftin qiymətinə, onun çıxarılması və
istehlakına bu regionda və ona qonşu olan regionlarda nəzarət et-
m
ək imkanlarına yiyələnmişdi. Hələ müqavilə imzalanmazdan
əvvəl ABŞ prezidenti İngiltərənin ABŞ-dakı səfiri ilə danışıqlar za-
manı belə bir fikir irəli sürmüşdü:
“Fars (İran) nefti sizin olsun. . . , İraq və Kuveytin neftini isə
böl
əcəyik. Səudiyyə Ərəbistanın neftinə gəlincə isə o bizimdir”.
Artıq danışıqlar masası arxasında Yaxın Şərq nefti iki ölkə
arasında bölündü və bundan sonra ABŞ-ın inhisarçı korporasiyaları
f
əal surətdə bu ölkələrdə neftin hasilatı ilə məşğul olmağa
başladılar. Bütün bunların nəticəsi kimi ABŞ korporasiyaları bu
ölk
ələrdən 1945-ci ildə 2,5 milyon ton neft istehsal etdilər . İngilis
v
ə hollandlar isə bundan 7 dəfə çox neft əldə etdilər. 1949-cu ildə
is
ə mənzərə bir qədər dəyişdi: amerikalılar ingilisləri geridə
qoyaraq t
əxminən 40 milyon ton neft çıxarırdılar.
İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra ABŞ –ın Tür-
kiy
ə, Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Suriya, Livan, Transior-
daniya v
ə s. ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığı çoxlu sayda missiya,
m
əsləhətçi və təlimatçıların gəlişi ilə müşayiət olunurdu. ABŞ-ın
iqtisadi üstünlüyü s
ənaye cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə
iqtisadi v
ə texniki köməklik göstərməsi və borc verilməsi məsə-
l
ələrinə dair müqavilələr bağlaması idi ki, bu həm həmin ölkələrin
iqtisadiyyatının inkişafına, həm də amerikan inhisarçılarına bu
ölk
ələr üzərində nəzarəti əlinə almağı asanlaşdırırdı.
Artıq, bu proseslərin məntiqi nəticəsi kimi, 50-ci illərin
əvvəllərində ABŞ ərəb dövlətlərinin idxal mövqelərindən İngiltə-
r
əni sıxışdırıb çıxardı. Onu da qeyd edək ki, hələ 40-ci illərin sonu
da onun Yaxın Şərq ölkələrinə idxalatı müharibə dövründən
əvvəlki dövr ilə müqayisədə 2,5 dəfə çox olmuşdu.
ABŞ-ın bu regiona siyasi baxımdan maraq göstərməsi isə
bu
ərazilərin strateji baxımdan həm əlverişli mövqedə olması, həm
117
d
ə sovetlərə qarşı olacaq müharibə zamanı bu ərazilərdən bir vasitə
olaraq istifad
ə etmək istəyi ilə bağlı idi.
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın bu regionlara
ilk müt
əşəkkil siyasi təzyiqi İrana qarşı oldu. Məlum olduğu kimi
h
ələ İkinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ İngiltərə və SSRİ ilə
birg
ə faşist təhlükəsinin qarşısını almaq və lend-liz qanunu
əsasında bu ərazilərə maddi yardımın daşınması üçün “cənub
d
əhlizi”ni yaratmaqdan ötrü üçün İrana öz qoşunlarını yeritmişdi.
Müharib
ə qurtardıqdan sonra isə ABŞ-ı artıq İranda faşist təhlükəsi
deyil, sovet t
əhlükəsi narahat etməyə başlamışdı. Trumen artıq
İranda yaradılmış kommunist partiyası olan “Tudə” ( Xezbe
Tubeye İran) partiyasının ölkənin sovetlər tərəfindən işğal
olunmuş şimal hissəsində fəal şəkildə fəaliyyət göstərməsindən
x
əbərsiz deyildi. Narahatçılığı daha da artıran əsas amillərdən biri
partiya sıralarının günü-gündən genişlənməsi idi. Bundan əlavə
müharib
ə qurtardıqdan sonra “soyuq müharibə” ilə əlaqədar olaraq
SSRİ İranda həm qeyd etdiyimiz partiya vasitəsi ilə və həm də
özünün siyasi manevrl
əri ilə ölkənin daxili və xarici siyasətinə fəal
sur
ətdə müdaxilə etməyə başlamışdı.
Trumen is
ə bununla heç bir vəchlə razı ola bilmirdi. Ona
gör
ədə soyuq müharibə dövründə ABŞ İngiltərənin köməkliyi ilə
ölk
ənin ilk növbədə iqtisadi həyatına müdaxilə etməklə əsas neft
rayonları üzərində İngiltərə ilə birgə nəzarəti təmin etməyə
başlamışdı ki, bu nəzarət əsasən İngilis-İran neft kompaniyası
vasit
əsilə edilirdi.
1951-ci ild
ə İranda baş nazir postuna Məhəmməd Müsəddiq
g
əldi. Onun nazir olmasından sonra ölkədə xarici müdaxiləyə qarşı
dura bil
əcək bir sıra islahatlar layihəsi hazırladı. İslahatların əsasını
is
ə neft sektorunun milliləşdirilməsi təşkil edirdi. Neft sektorunun
da çox böyük bir hiss
əsi ingilis-iran kompaniyasını əlində idi. Bu
kompaniya vasit
əsi ilə ingilis koorparasiyaları çıxarılan neftdən
böyük h
əcimdə gəlir əldə edirdilər. Baş nazirin milliləşdirmə siya-
s
əti İran-İngiltərə münasibətlərinə əsaslı surətdə təsir etmişdi.
Bundan
əlavə, Müsəddiqin Tudə partiyasına qarşı bəzi güzəştlər
etm
əsi və onun siyasi proqramlarını dəstəkləməsi də ABŞ-ı narahat
edirdi. 1952-
ci ilin sonlarında İngiltərə hökuməti İranda baş nazirin
Dostları ilə paylaş: |