109
verici, icraedici v
ə məhkəmə sistemindən ibarətdir. Bu sistemlər
is
ə ölkənin siyasi və dini rəhbərinin nəzarəti altındadır. Hakim
partiya 1979-cu ild
ə Ruhulla Xomeyni tərəfindən yaradılan İslam
Res
publikası partiyadır.
İnzibati cəhətdən ölkədə 25 ostan (vilayət)və bir paytaxt
mahalı var. Tarixi Azərbaycan torpaqları – Qərbi Azərbaycan,
Şərqi Azərbaycan, Zəncan, Savalan inzibati əyalətləridir. Müasir
İran neft və təbii qaz sənayesi inkişaf etmiş aqrar-sənaye ölkəsidir.
Öt
ən əsrin 70-ci illərində dünyada yaranmış enerji böhranı
n
əticəsində İran külli miqdarda valyuta əldə etmişdir.
Ölk
ə faydalı qazıntılarla (dəmir, mis filizi və s.) zəngindir.
Neft v
ə təbii qaz ehtiyatları isə dünya əhəmiyyətinə malikdir.
Neft v
ə qaz sənayesi İran iqtisadiyyatının başlıca sahəsidir
v
ə dövlətin valyuta gəlirinin 90%-nı verir. Ən böyük neft emalı
zavodları Adaban və Tehran sənaye rayonlarındadır.
Metallurgiya yerli xammala
əsaslanır.Maşınqayırma səna-
ye
sinin inkişafında AFR və Böyük Britaniyaya məxsus şirkətlərin
f
əaliyyəti böyükdür. Ənənəvi sahələrdən xalçaçılıq və sənətkarlıq
xüsusil
ə seçilir.
İran dağlıq ölkədir. Dağ və yaylalar onun ərazisinin təxmi-
n
ən 4/5 hissəsini tutur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük his-
s
əsini bitkiçilik verir. Dənli bitkilərin əkinləri üstünlük təşkil edir.
Heyvandarlıq davar saxlanması üzrə ixtisaslaşmışdır.
Ölk
ənin xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatından
geniş istifadə olunur. Ən mühüm limanları Ənzəli, Bəndər-Xomey-
ni, B
əndər-Abbas, Buşəhrdir. Xark və Abadan neft daşınan liman-
lardır. Boru-kəmər nəqliyyatının inkişafı neft və qaz sənayesi ilə
bağlıdır.
Ərəb dünyasının ümumi ərazisinin (14 mln. km
2
) 27%-i Asi-
ya
nın ərəb ölkələrinin payına düşür (ərəb ölkələrinin 10-u Afrika-
dadır). Asiyanın ərəb ölkələrindən Livan və Suriya Aralıq dənizi
sahilind
ə (Levant tarixi vilayətində), əksəriyyəti Ərəbistan yarıma-
dasında, İordaniya və İraqın bir hissəsi isə Kiçik Asiyada yerləşir.
İran körfəzindəki Bəhreyn ada dövləti isə 1986-cı ildə torpaq
b
əndlər üzərində salınmış, Asiyada ən uzun (25 km)körpü
vasit
əsilə Ərəbistan yarımadası ilə birləşdirilmişdir.
110
Ərəbistan yarımadası Nil vadisi ilə yanaşı, ilk məskunlaşmış
ərazi və dünya mədəniyyətinin beşiklərindən biri hesab edilir.
Ərəbistan dünya siyasətində və iqtisadiyyatında tarixən görkəmli
rol oynamış və oynamaqda davam edir. Sirli Ərəbistanı zəbt etmək
q
ədim vaxtlarda Makedoniyalı İsgəndərin, Roma imperatorlarının
arzusu olmuşdur. Bu ərazi uğrunda İran şahları və Osmanlı
sultanları, Avropa müstəmləkəçiləri uzun müddət mübarizə apar-
mışlar. İran körfəzindən keçməklə Hindistanı fəth etmək xəyalında
olan Napoleon da
ərəblər adasını ələ keçirmək arzusunda olmuşdu.
İran körfəzi siyasi-hərbi çəkişmələr baxımından həmişə
dünyanın ən gərgin regionlarından biri olmuşdur. Qədim dövrlərdə
İran imperiyası İran körfəzindən daxili dəniz kimi istifadə etmişdir.
Güman edilir ki, el
ə buna görə də onu İran körfəzi adlandırmışlar.
Ərəb ölkələrində onu Ərəb körfəzi, Qərbdə isə sadəcə olaraq
Körf
əz adlandırırlar. XVI əsrdə bura gələn avropalılar onu “Mir-
vari körf
əzi” adlandırmışlar. Çünki körfəzin sahillərində yerləşən
dövl
ətlər onun dibindən mirvari çıxarırdılar. Sonradan körfəz
sahili dövl
ətləri zəbt etməyə təşəbbüs göstərən Böyük Britaniya
yerli tayfaların ciddi müqaviməti ilə qarşılaşmış və bununla əlaqə-
dar körf
əzi Dəniz Qulduru sahili adlandırmışdır. Bu regionda iri
neft ehtiyatları aşkar edildikdən sonra onu Neft körfəzi adlan-
dırmağa başlamışlar. Yəqin ki, dünyada elə bir körfəz tapılmaz ki,
bu q
ədər ad qazanmış olsun.
Asiyanın ərəb ölkələri əhalisinin 4/5-dən çoxu dörd ölkədə
-
İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən və Suriyada cəmləşmişdir.
Milli azlıqlar arasında kürdlər üstünlük təşkil edir. Kürdlər ,
əsasən, İraq və Suriyada yaşayırlar. Son illər kütləvi mühacir axını
hesa
bına (işçi qüvvəsinin çatışmaması ilə əlaqədar) İran körfəzi
sahilind
əki dövlətlərin əhalisinin etnik tərkibi mürəkkəbləşmişdir.
Xarici mühacirl
ər arasında hindlilər, pakistanlılar, iranlılar üstün-
lük t
əşkil edir. Küveyt, Bəhreyn, Qatar kimi ölkələrdə xarici
mühacirl
ər (əsasən, digər ərəb ölkələrindən gələnlər)ölkə əhalisinin
70-80%-
nı təşkil edir. bu isə ölkədə yerlilər və gəlmələr proble-
mini yaradır.
Ərəblərin böyük əksəriyyəti islam dininə etiqad edir. Livan-
da (qism
ən də Suriyada)yaşayan ərəblərin yarıya qədəri xristiandır.
111
Aralıq dənizi və İran körfəzi sahilləri, həm də İraqın şimal-
q
ərbindəki Mesopotamiya ovalığında əhali sıx məskunlaşmışdır.
İri şəhərlərin əksəriyyəti (Beyrut, Dəməşq, Amman, Bağdad,
Küveyt, Əbu-Dabi, Dubay, Bəsrə)də məhz bu bölgələrdədir.
Urbanizasiya s
əviyyəsinə görə Asiyanın bir sıra ərəb ölkələri
NİEÖ-dən geri qalmırlar. Küveyt, Bəhreyn, Qatar və BƏƏ-də şə-
h
ər əhalisinin xüsusi çəkisi 90%-ə çatmışdır. Bu ölkələrin səhra-
larında son 20-25 il ərzində yeni, müasir şəhərlər salınmışdır
(BƏƏ-də Əl-Ayn və b). Şəhərlərin zövqlə, ərəb memarlıq üslu-
bunda tikilm
əsi, onların istirahət guşələri, təmizlik və yaşıllığı bura
g
ələnləri, hətta “yaşıllar” partiyasının üzvlərini də heyrətləndirir.
H
əqiqətən möcüzədir. Möcüzənin sirri isə neftdir, “qara qızıldır”.
Bu gün “Ərəblər adası” dünyamiqyaslı nəhəng neft və
maliyy
ə dövlətlərinin “adasıdır”.
İran körfəzi sahili ərəb dövlətləri (Səudiyyə Ərəbistanı,
Oman, Küveyt, BƏƏ, Bəhreyn, Qatar)dünya iqtisadiyyatında baş
ver
ə biləcək dəyişiklikləri düzgün qiymətləndirmiş və qısa tarixi
müdd
ətdə neft hay-küyünün bəhrəsindən məharətlə istifadə
et
mişlər. Məhz bu dövrdə (1970-ci illərin enerji böhranını yadı-
nıza salın)XXI əsrə sıçrayış üçün start meydançasına çevrilə bilən
iri infrastruktur sah
ələrini – sənaye müəssisələrinin çoxunu yarada
bilmişlər. Cəmi 20 mln. nəfər əhalisi olan (bunun da 1/3-ə qədəri
xarici mühacirl
ərdir) bu ölkələr qısa müddətdə nəinki ərəb və mü-
s
əlman aləmində, həm də dünyada nüfuzlu qüvvəyə çevrilmiş və
bir çox m
əsələlərin həllində fəal rol oynamağa başlamışlar. Güclü
maliyy
ə-iqtisadi potensiala malik olan bu ölkələr dünya
t
əsərrüfatının inkişafına və onun strukturunun dəyişilməsinə təsir
ed
ə bilən bir qüvvə kimi formalaşırlar.
Ərəbistan yarımadasında yerləşən ərəb ölkələrinin əksəriy-
y
ətinin aqroiqlim şəraiti kənd təsərrüfatı üçün əlverişli deyildir.
Yalnız Aralıq dənizi sahilində (Livan, Suriya), Ərəbistan yarıma-
dasının cənubunda (Yəmənin cənubunda)və Mesopotamiya ovalı-
ğında müxtəlif bitkilərin (dənli, sitrus, tərəvəz və s.) yetişdirilməsi
üçün
əlverişli şərait vardır.
Neft, t
əbii qaz, xurma ağacları Asiyanın ərəb ölkələrinin
iqtisadi r
əmzidir. Dünya əhəmiyyətli neft və təbii qaz ehtiyatları
Dostları ilə paylaş: |