20
Yolda müfrizənin işlərinə dair bəhs açıldı. Kasparyan Rüstəmbəyin cəbhədə olmadığı zaman törənən işlərin təfsilatını anlatdı. Rüstəmbəy maraqsız bir halda dinləyib:
-
Bilirsiniz, - dedi, - Vanyanın seçilməsi isabət olmuş. Zemstvo təşkilatları rollarını bitirmiş, heç bir əhəmiyyəti qalmamışdır. Bizim üçün, bilxassə sizin və mənim üçün yeni fəaliyyət sahəsi açılır - milli sahə. Bu gün milli müqəddərat məsələsinin coşqun bir vaxtında bizim vətəndən uzaq yerlərdə qalmamız cinayətdir. Millət bizi yetişdirdi, biz də bu zəruri vaxtda millətin köməyinə qoşmalıyıq.
Kasparyan sözlərini təsvib edən bir halda dinləyib:
-
Qafqazdan xəbəriniz varmı? - deyə sordu.
Rüstəmbəy düşünərək:
-
Ətraflı məlumatım yoxdur. Ancaq ziyalıya ehtiyac olduğunu bilirəm. Bu ehtiyac bilxassə bizdə çoxdur... Sonra Qafqaz xalqları arasında saziş yoxdur, fəna işlər baş verə bilər. Bunun önünü almalıyıq.
Kasparyan fikrə dalaraq:
-
İşlər elə dolaşdı ki, - dedi, - çıxacaq yolu belə görmürəm. İndi Türkiyə cəbhəsində də belə bir iş olsa, kim bilir, bədbəxt erməni milləti nələr çəkəcək? Halbuki nələrə ümid edirdik!..
Rüstəmbəy səmimi bir səslə:
-
Bilirsiniz, - dedi, - erməni məsələsini bizimlə əlaqədar bir məsələ olaraq deyə ətraflı tədqiq etmişəm. Bilaxirə müharibə əsnasında Moskvada rusca nəşr etdiyiniz məcmuə və kitabları gözdən keçirdim. Erməni hərəkatının tarixi ilə də az-çox tanışam... Erməni millətinə xeyirxah bir türk sifəti ilə bunu deməliyəm ki, erməni milli hərəkat rəhbərləri bir çox səhv yapmış və yapırlar. Çar idarəsinə muxtariyyət ümidi bəsləmək boş bir xəyaldan başqa bir şey deyildir. Vaxtilə rus xarici nazirlərindən birisinin "Ermənistan bizə ermənisiz lazımdır" sözləri xatırımızdadir". Çar hökumətinin erməni məsələsinə qarşı tutduğu xətti-hərəkət daima bundan ibarət olmuş. Böyük Petrodan bəri bütün çarların sizə verdiyi vədlər boşa çıxmış. Sizi üsyana təhrik etmişlər, köməyə gəlməmişlər, nəticədə də erməni qırılmış. Avropalılar da sizə qarşı eyni xəyanətdə bulunmuşlar: Türkiyədə üsyanlar yapdırıb, erməni millətini məhv etdirmişlər. Paris və Berlin müahidələrindəki erməni məsələsinə aid qeydlər də boşa çıxmış. İştə, "xristian" Avropa və Rusiyanın sizə verdiyi "faydalar"! Millətinizin faciəsi yaxını qoyub uzaqda dost aramaqdan irəli gəlmiş. Zənn edirəm, millətin müqəddəratını keşişlərin və kor gözlü daşnaqların çəngindən qurtarmanın zamanı çoxdan gəlmişdir. Qafqaz millətlərinin qardaşlığı mövzusunda təbliğat yapmalı, bütün gəncləri bu işə cəlb etməli, camaatımızın salamatı yalnız bu yoldadır!
Son sözlərini bitirərkən Rüstəmbəyin həyəcandan dodaqları titrəyirdi. Kasparyan fıkirdə, sanki tərəddüd içində idi. Bir az sonra ayılan kimi oldu:
-
Sözləriniz haqlıdır, - dedi, - amma...
Kasparyan sözünü bitirmədi. Daşnaq zehniyyəti sanki onu da zəhərləmişdi.
21
Rüstəmbəy Kiyevdən bir teleqram aldı, bilatəxir Kiyevə dönməsi tələb olunurdu. Düşündü - burada Vanyanın barmağı olduğu aydındı. Rüstəmbəyin işcilər arasında populyar olduğu Vanyanı təşvişə sövq edirdi; çünki istəsəydi seçki vasitəsilə təkrar iş başına çıxa bilərdi. Halbuki Rüstəmbəy çəkilib milli sahədə çalışmağı hər şeyə tərcih edirdi. Vanyanı cağırıb məsələni anlatdı:
-
Teleqram aldım, gedirəm, - dedi, - zatən bunsuz da getməyə qərar vermişdim.
Vanya ciddi:
-
Yəqin sizə baş idarədə məsul bir iş verəcəklər...
-
Artıq zemstvo xidmətində qalmağa lüzum görmürəm; indi bir az da öz millətim üçün çalışmaq istəyirəm.
Bu sözlərdən sonra Vanyanın üzü sərt və şübhə edər bir şəkil aldı:
-
Hər millət özü üçün çalışsa, mövcud olan anarxiya bir qat daha artar ki...
Rüstəmbəy ağzını burub kənara baxdı və bir az düşünüb:
-
Görürsünüz nələr olur? Hər ağızdan bir səs çıxır. Ölkə hərc-mərc; dövlət aparatı pozulmuşdur, bunun sayəsində xalq da məhv olub gedir. Millətlər mərkəzdən ümidlərini kəsərək, özlərinə ümid bağlamağa başlayırlar. Ayrı çarə varmı?
Vanya kədərli bir halda:
-
Deməli, siz də ukraynalıların izincə getmək istəyirsiniz.
-
Təbii deyilmi?
Vanya bir söz söyləmədi, yenicə yerləşdiyi xırda otağı dolaşaraq düşündü:
-
Millətlərin yeganə çarəsi bolşeviklərə qoşulmaqdır. Xudbincəsinə kənara çəkilməklə məsələ həll olunmayacaq. Kənara çəkilmək əcnəbi kapitalistlərinin qucağına atılmaq deməkdir!
Rüstəmbəy qəti olaraq:
-
Bolşeviklər iş başına keçəcəklərmi? Dövlət intizamını ehya etməyə müvəffəq olacaqlarmı? Milli məsələni necə həll edəcəklər?.. Bunlar birər məsələdir...
-
Bolşeviklərin iş başına gəlməsinə zərrəcə də olsa şübhə etməməlidir; çünki biz geniş əməkçi kütləsinin arzusunu tərənnüm edirik. O kütlə əksəriyyət təşkil edir, qüvvət də o kütlədədir. Bu saat o kütlənin təşkilatı ilə məşğuluq, təşkilat bitər-bitməz Kerenskinin zəif əlini dövlət idarəsi polad əllərə alınacaq. Bu olacaq! Buna inanmalı!
Rüstəmbəy inanmayaraq, dinlədi, bir şey söyləmədi; qərarından çəkilmək niyyətində deyildi. Bu əsnada Kasparyan içəri girdi. Vanya gülərək:
-
Kasparyan münsif olsun, - dedi. - Kasparyan, sən ermənisən, şübhəsiz, milli ruh daşıyırsan, milli məsələni inqilab necə həll edəcək? Bunu bilirsənmi?
Kasparyan məsələnin birdən-birə zühur etməsindən şaşdı:
-
Nə üçün mənə bu sualı verdin? - deyə sordu.
Vanya:
-
Rüstəmbəylə bəhs etdik, onu qane edə bilmədim, bu barədə sənin rəyini bilmək istəyirəm.
Kasparyan oturub düşündü:
-
Milli müqəddərat, - dedi, - əsrin ən kəskin məsələsidir. Millətləri ələ almaq üçün hərə bir vəd verir. Çar hökuməti Polşaya istiqlaliyyət, bizə də muxtariyyət vəd etmişdi. Çar yıxıldı, vədi də öldü. İndi Rusiyadakı firqələr bu məsələ ilə məşğuldurlar. İs başına gələn esdeq və eserlər çarın mərkəziyyət siyasətindən əl çəkmək istəmirlər. Ukrayna məsələsindən dolayı kadetlər müvəqqəti hökumətdən vəkildilər. Rusiyanın ən mədəni qüvvələri də, bilirsiniz, kadet firqəsindəndir.
Yeganə ümid bolşeviklərdir. Bunların millətlərə olan vədləri böyükdür. Ancaq bolşeviklərin qüvvəti mənə bəlli deyil; dövlət adamlarını da tanımıram... Yeganə çarə, hələlik, milli muxtariyyət üçün çalışmaqdır.
Rüstəmbəy bu sözləri eşitcək yerindən sıçrayıb:
-
Bravo, Kasparyan! - dedi, əlini uzatdı.
Kasparyan onun əlini bərk-bərk sıxdı. Vanya bundan bir az pərt oldusa da, özünü itirmədi.
-
Bağışlayın, bu sizın məlumatsızlığınızdan doğur. Siz Lenini oxuyun, onun milli məsələ haqqındakı fıkirləri ilə tanış olun. Tanış olsanız, əminəm ki, fikrinizi dəyişərsiniz.
Kasparyan Vanyanın sözlərini təsdiq edərək:
-
Ola bilər, - dedi, - ancaq mərkəzin siyasəti millətləri elə qorxutmuş ki, oradan nəşət edən böyük vədlər belə şübhəli görunür. Hər halda yaşayarıq da, vədlərin doğru və yalan olduğunu bilərik. İndilik qarışıqlıq və fəlakətdən başqa bir şey görmürəm.
Vanya bunları yenidən inandırmağa çalışdı və sözünün qüvvəti üçün Leninin milli siyasət haqqindakı fikirlərini anlatdı.
22
Rüstəmbəy getməli idi; şeyləri qablanıb bileti alınmışdı. Sabahdan bölüklərə çıxib bütün işçilərlə vidalaşdı. Rüstəmbəyin getməsi münasibətilə Vanya nahara Kasparyanı, Zina və Borisi də dəvət etmişdi. Çox içib, çox nitqlər söyləndi, axırda Rüstəmbəy hamısı ilə öpüşdü.
İki qazalaq hazır oldu. Şeylər yükləndi, mindilər. Zina, Boris, Vanya birinə. Rüstəmbəylə Kasparyan da o birisinə. Miniklər xəfıfcə sərxoş idilər. Vanya deyib, gülüb Zinanı əyləndirirdi. Kasparyan isə səmimi və ciddi bir halda etirafa qapılaraq, ürəyinin ən gizli guşələrini Rüstəmbəyin qarşısında açmışdı. Bu adamın millətinin gələcəyindən başqa düşüncəsi yox imiş - hər an, hər dəqiqə eyni məsələ ətrafinda fikir yürüdürmüş. Bu günkü etiraf Rüstəmbəyin səmimi tövsiyəsinin nəticəsi imiş. Yarı rusca, yarı türkcə dedi:
-
Rüstəmbəy, sənin canına, səni çox sevirəm. O gündən sənin dediklərini fikirləşdim... Məssəb haqqı, doğru deyirsən. Düzdür, o gün sənə cavab vermədim; çünki, doğrusunu deyim, inanmırdım. Bağışlayasan, mən düz adamam - inanmadım. Axır, canım, bu da səbəbsiz deyil. Müsəlmanlar bızi çox qırmışlar, biz də müsəlmanları az öldürməmişik. Düşmən olmuşuq. Bu düşmənçiliyi tərbiyə və təhsilimiz bir qat daha artırmışdır. Erməniyə qarşı zülmləri evdə atamız-anamız, kilsədə keşiş, məktəbdə müəllim, müəlliflər, jurnalistlər o qədər söyləmişlər ki, varlığımız kinlə yoğrulmuşdur...Sənə doğrusunu deyim, bizi qırdıran, məhv edən bu kin olmuşdur.
Müsəlmanın bir məsəli var: "Qanı qanla yumazlar, su ilə yuyarlar". Daşnaqlar həmişə qanı qanla yumaq istəmişlər...
Kasparyan titrək əli ilə cibindən papiros çıxarıb, zorluqla yandırıb nəşə ilə çəkdi, sonra məst bir halda sozünə davam etdi:
-
Biz əl-ələ verib, keçmişi yaddan çıxarmalıyıq. Əlini ver! - deyə Rüstəmbəyin əlini qapıb sıxdı. Bir-birinin üzünə baxaraq, qucaqlaşıb öpüsdülər. Ayrılarkən Rüstəmbəy mehriban baxışla onu süzdü Kasparyanın gözləri yaşarmışdı.
Stansiyaya qədər Kasparyan danışdı, erməni məsələsini təhlil edərək, bu məsələnin həlli üçün atılan addımların bütün səhvlərini göstərdi. Nəhayət, dedi:
-
Canım, Bakı sizin, Tiflis gürcünün, biz də İravanda yaşasaq, sizə mane olarıq?
Rüstəmbəy cəld:
-
Təbii, yox. Hər bir millət öz etnoqrafi hüdudunda sərbəst yaşamalıdır. Bu, millətlərin haqqıdır...
Stansiyaya gecikmişdilər. Şeyləri cəld yerləşdirib vidalaşdılar. Kasparyan təkrar Rüstəmbəyi qucaqlayıb öpdü.
DÖRDÜNCÜ HİSSƏ
1
Kiyev Rüstəmbəyin nəzərində olduqca dəyişilmişdi: əsgər libaslı adamların sayı bir qat daha artmışdı. Yorğun və düşgün soldatlarla bərabər, qadın bölükləri də gözə çarpırdı. Kerenski hökuməti ordunun ruhunu yüksəltmək üçün könüllü qadınları da əsgərliyə cəlb etmişdi Ukrayna hökumətinin atdığı cəsarətli addımlar bütün şəhəri bir-birinə zidd iki qüvvəyə ayırmışdı. Şəhərin az bir hissəsi Ukrayna hərəkatını təsvib edirdi. İdarı və məktəblərin milliləşməyi haqqında yayılan şaiyiələr əksəriyyəti həyəcana belə gətirirdi. Tramvayda bir rus qadının o birinə: "Mən balalarımı boğaram da, Ukrayna milli məktəbinə vermərəm", - deməsinin Rüstəmbəy şahidi olmuşdu.
Ehtikar daha da şiddətlənmişdi: çocuqdan böyüyə - hər kəs alıb satırdı. Ərzaq və iaşə məsələsi bir az da kəskinləşmişdi. Xırda pul qaib olmuşdu və bundan da min bir çətinliklər doğurdu. Almanların hücuma davam edərək, Baltik sahillərini istila etməsi kimsəni mütəəssir etmirdi. Kef yerlərində axıdılan şampan şərabının sayı-hesabı yoxdu Gənc qızlar arasında alverçilərdən nüfuzlu və mötəbər adam təsəvvür edilmirdi; çünki modalı paltar, ipək corab, incə ayaqqabı, şokolad və ətir kimi az tapılan şeyləri yalnız alverçi təmin edə bilərdi. Oğurluq və cibgirlik adi sənət olmuşdu. Xalq bunu cəbhəni tərk edib qaçmışlara istinad edərək, qəzetlərdə tühaf elanlar dərc edirdi: "Yoldaş oğru, cibimdən cıxardığın portmonetdəki pullar sənin, vəsiqələrimi göndərmək zəhmətində bulunmanızı iczlə rica edirəm, Adresim bu..." Rüstəmbəy bu kimi elanlara qəzet sütunlarında çox rast gəlirdi.
Yenə küçələrdə natiqlər nitq demədə idi insanlar danışıq xəstəliyinə tutulmuş kimi, gecə-gündüz yorulmadan ağızlarından söz axıdırdılar. Kimsə də söylənmişlərə yeni bir şey artırmırdı. Qəzetlər eyni halda idi: Petroqradda çağırılmış "Demokratik müşavirə"də söylənilən nitqlər geniş qəzet sütunlarını doldurmada davam edir, qurtarmaq bilmir. Nitqlərə baxmayaraq, anarxiya dövləti çeynəmədə idi.
Rüstəmbəy zemstvo baş idarəsi tərəfindən təklif olunan yeni xidməti rədd edib, qulluqdan tamamilə çəkilmişdi. Milli hərəkata qoşulmaq üçün hazırlıq görürdü. Hər yerdə firqə mənsubiyyəti sorulduğu üçün Rüstəmbəyin də bir firqəyə qoşulması lazım gəlirdi. "Müsavat" proqramını səbirsizliklə gözlədiyi halda, bu proqram onu məmnun etmədi. Rüstəmbəy məsləkcə daha sol idi.
Bir axşam "Müsavat" proqramından məmnun qalmadığını Qulamrzaya açdı. Qulamrza dedi:
-
Proqramın qəbul etmədiyin yerlərini söylə də, müzakirə edək. İrəlidə çağırılacaq qurultayda biz də öz proqramımızı təklif edərik; qəbul etməsələr, başqa bir firqə təşkilinə çalışarıq.
Rüstəmbəy razı oldu:
-
Bilirsən, - dedi, - "Müsavat" proqramında iki təsir var: müqəddiməsi Ziya Göyalp fəlsəfəsi üzərində qurulmuş, mündərəcə də kadet proqramından alınmışdır. Bunun ikisi də bizim üçün əlverişli deyil. Ziya Göyalp "İslamlıq, müasirlik, türklük" - deyə meydana üç qanadlı şüar atmışdır. Bu, səfsətədən başqa bir şey deyildir. İslamlıq bir din olaraq, müasirliyə ziddir. Bundan başqa, siyasi bir firqə təşkilində dinə lüzum varmı? Məqsəd Azərbaycan muxtariyyəti isə, dini deyil, dövləti nöqteyi-nəzəri müdafıə etməliyik. Mündəricəyə gəldikdə "Müsavat"ın torpaq məsələsi həlli də məni məmnun etmir. "Torpağı kəndli bəydən satın alacaqmış", - deyilir. Bu, bəylərin faydası deməkdir. Torpaq məccani olaraq kəndlilərə verilməlidir. Torpaq əkənindir. Torpaq bilavasitə üzərində işləyənindir. Bizim şüarımız bu olmalıdır...
Rüstəmbəy "müsavat" proqramının tənqidi yolunda uzun-uzadı mülahizələr yürüdüb, axırda dedi:
-
Bizə müsavatçı deyilməz. Biz milli sahədə çalışırıq, ancaq hələlık özümüzə ünvan qəbul etmərik. Olsa-olsa, türk federalistləri adını daşıyarıq.
Qulamrza gülümsündü və Rüstəmbəylə tamamilə şərik olduğunu bildirdi.
2
İndiyə kimi Rüstəmbəyin sözlərini dinləyən Sayad bacı yerində qımıldandı və gözləri Rüstəmbəyin boş stəkanına çarparaq, ayağa qalxdı. Cəld çay verib, yerində əyləşdi. Rüstəmbəy susmuşdu. Qulamrza müsavat proqramını gözdən keçirirdi. Sayad bacı nə düşünürdüsə qaşları qalxır, yanaqları qızarmağa başlayırdı. Çox çəkmədi:
-
Bəri baxın,- deyə sükutu pozdu. - Rüstəmbəy, burada firqə təşkil etmək istəyirsiniz?
Rüstəmbəy:
-
Firqə deyil, milli təşkilat yaratmaq istəyirik, - deyə cavab verdi.
-
Oraya kimlər girəcək?
-
Kim istərsə. Əvvəl ümumi iclas çağıracağıq, fikrimizi izah edərik də, sonra meyli olanlar yazılar.
Sözlərini bitirdikdən sonra Rüstəmbəy bir az düşünüb, Qulamrzaya müraciət etdi:
-
Doğrudan, Qulamrza, burada kimlər qalmışdır?
-
Köhnələrdən az adam var. Qulu klinikada doktorluq edir. Cabbar yenə öz aləmində. Səftər oxuyub qurtarmağa çalışır...
-
Bunlar heç! - deyə Rüstəmbəy onun sözlərini kəsdi.
-
Cavanlardan bir neçəsi var: Həqqi, Əbdürrəhim, Həsənoğlu. Sonra bir-iki nəfər də var... Bilirsən, hərə bir tərəfə dağılmışdır. Bu qarışıqlıqda təzə tələbə də gözlənmir. İndi adama ehtiyac olduğu üçün çoxları Bakıda və qəzalarda işləyir.
-
Zemlyaçestvo ki, fəaliyyət göstərmir.
-
Yay tətili münasibətilə işləmirik. Üzvlərdən bircə mən qalmışam. Yeni seçki olmalıdır.
Rüstəmbəy gülümsündü:
-
Daha zemlyaçestvo zamanı öldü... Komitə seçərik də, zemlyaçestvonun pul və kitabxanasını əlimizə alarıq.
Qulamrza heyrət edər kimi:
-
Razı olarlarmı? Siyasi komitə ayrı, zemiyaçestvo ayrı. Komitə buradakı bütün türkləri başına toplaya bilməyəcək. Elə deyilmi? Burada cürbəcür məsləkli adamlar var.
-
Burası düz. Ancaq indi inqilabi yol - deyə mod bir təbir var. Biz də inqilabi yolla hər şeyi həcz edərik. Razı olub olmamağa çox da əhəmiyyət verən yoxdur.
Qulamrza və Sayad bacı Rüstəmbəyin cəsarətinə heyrət edərək gülüşdülər.
Gecə saat on birə qədər oturub, iki yoldaş irəlidəki fəaliyyətlərinin planını düzəltdilər. Çağırılacaq adamların siyahısı tutuldu, gün təyin olundu. Nəhayət, Qulu ilə Cabbara xəbər verilməməsini qət edib, gəzməyə çıxdılar.
3
Sabah çaydan sonra Rüstəmbəy oturub Şimali Amerika Qoşma Cümhuriyyətinin dövləti təşkilatını tədqiq edirdi, qapı tıqqıldadı:
-
Gəlin! - deyə söylər-söyləməz qapı açıldı. Musyanın atəş saçan çöhrəsi bulud arxasından doğan ay kimi zühur etdi.
Rüstəmbəy onu heç də gözləmirdi. Yazdığı bir sıra məktuba belə cavab verməyə vaxt tapmamışdı. Bir az soyuq, bir az da heyrətli bir təbəssümlə yerindən qalxıb Musyanı qarşıladı.
-
Buyurun! Buyurun! Xoş gəldiniz! Baxınız, sizi otağımda heç də təsəvvür etməzdim, - dedi.
Musya şən addımlarla irəli atıldı, barmaqlar bir-birinə sarıldı. Sonra Rüstəmbəy Musyanın xırda çamadanını alıb masanın üzərinə qoydu. Ona yer göstərdi. Oturdular. Musya açıq kitabı süzərək:
-
Kitabla məşğulsunuz, dostları unutduran kitabla, - deyə başını tərpətdi.
Rüstəmbəy də:
-
Nə etməli? Həyatın tələbi bu, - deyə başını tərpətdi. Musya bir az qızararaq:
-
Üç məktub göndərdim, birinə cavab yox. Nə oldu? - deyə düşündüm. Rahatsız oldum. Dedim, gedim də görüm..
Musyanın sözləri və hərəkəti Rüstəmbəyə o qədər tühaf göründü ki, tam altı əsr əvvəlki zamanların qəhrəmanlarını andırdı. Ətrafda cosan siyasi hadisələr fərdi həyatı və hissi uzaq keçmişlərə atan kimi görülürdü. Qəlb xatirəsi üçün iki günlük yol zəhmətinə qatlaşan bu şən və zərif qızla öz arasında altı əsrlik bir məsafə duydu. Cəsarətsiz səslə:
-
Nə incə və böyük qəlbə maliksiniz! Mən bu fədakarlığa dəyərəmmi? - dedi.
-
Özünüzü mənim yanımda əskiltməkmi istəyirsiniz? Qabil deyil! - deyə dodaqlarında yarı istehza, yarı ciddi bir təbəssüm parladı. Rüstəmbəy də istər-istəməz gülümsədi:
-
Musya, - deyə ayılan kimi oldu, - yəqin çay içməmisiniz, gətirsinmi?
Musya qızararaq, söz deməyə cəsarət etmədi. Rüstəmbəy otaqdan çıxıb samovar verilməsini söylədi. Kitabı götürüb masanın üstünə çörək və pendir qoydu:
Musya cəsarətsiz səslə:
-
Fəna olmazdı, - deyə qalxıb yuyuncaqda yuyunmağa başladı. Xidmətçi qız stəkan gətirdi. Bir az sonra samovar da gəldi. Musya yıkanıb, silinib, böyük güzgü qarşısında saçlarını düzəldirdi. Rüstəmbəyin gözləri ona sataşdı - səliqə ilə tikilmiş paltarı mütənasib vücuduna olduqca yaraşırdı. Cəbhədə bir az yabanı gorünən Musya olduqca mədəni bir gözəlliyə malikdi. Ağıllı baxışı, dolğun sinəsi, həlim və təranəli səsi - bütün hərəkəti xanımlıq haqqına haiz olduğunu bildirirdi. Rüstəmbəy bunu duydu, ancaq səadət yolunun yalnız: bircə saniyəlik bir məsafəsini görə bildi; dəruni aləminin uzaq bir guşəsində nədənsə tufan qopdu. Soyuq bir kabus arzulara, nəşələrə, sevinclərə toxunub yıxdı. Qarışıq bir hiss vücuduna hakim oldu. Musya ilə arasında olan altı addımlıq məsafə yenə altı əsrlik göründü.
-
Nə üçün düşünürsünüz? - deyə Musya onu fikirdən ayırdı.
Rüstəmbəy:
-
Heç! - deyə cavab verdi, lakin dodaqlarında fırlanan söz qulaqlarına çatmadı.
-
Sizə manemi oluram?
-
Yox!
-
Bir saatdan sonra gedəcəyəm. Bir dəqiqəliyə də olsa görüşmək istədim.
-
Mənə heç də mane olmursunuz... Bir neçə gün qonaq qalın da, sonra gedərsiniz, - deyə Rüstəmbəy yavaş-yavaş fıkirdən ayrıldı.
Musya özünə çay töküb gətirdi. Rüstəmbəyə də təklif etdi, sərbəst bir hərəkətlə yeyib içdi. Sonra bir ev xanımı kimi masanı yığışdırdı.
-
Rüstəmbəy, siz oxuyun, mən mane olmaq istəmirəm, - dedi və komoda tərəf yönəldi. Komodun qutularını bir-bir açıb səliqəyə salmağa başladı. Oraya tokülmüş çörək qırıntılarını təmizlədi, qəzet döşəyib, çörək və pendir boşqablarını qoydu. Masanın üzərindəki kitabların tozlarını silib, qayda ilə düzdü. Paltar dolabını da unutmadı paltar və camaşırları töküb səliqəyə saldı. Nəhayət, sökük camaşırları və yırlıq corabları ayırıb, sandalyanın üzərinə çəkildi.
Rüstəmbəy sandalyaya söykənib, dərin bir düşüncə ilə Musyaya tamaşa edirdi. Musya dadlı bir təbəssümlə onu süzərək:
-
Kişiləri yalnız buraxmaq olmaz, - dedi. - Arabir onları yoxlayıb, yalnız guşələrinə qadın şəfəqqəti saçmalıdır.
-
Doğru, - deyə. - Rustəmbəy tamaşa edirdi. Musya iynəni saplayıb camaşırın sökük yerləri ilə məşğuldu. Diqqət və ciddiyyəti ilə Rüstəmbəyi həyrətə gətirirdi.
4
Musyanın tikiş və yamaq işləri bir saata qədər davam etdi. Eyni zamanda da xidmətçi qız evi yığışdırıb, döşəmələri sildi. Musya güzgüdə bir də özünü seyr edib, Rüstəmbəyin yanında oturdu. Rüstəmbəy ona həsrətlə baxaraq:
-
Ah, bu inqilab bir neçə il əvvəl və ya bir neçə il sonra olsa idi də - dedi.
Musya:
-
Onda nə olardı? - deyib cavabını maraqla gözlədi.
-
Onda mənim də şəxsi səadətim təmin olunardı.
-
İnqilabın şəxsi səadətə manesi varmı?
-
Əlbəttə, var. Baxın, üzərimizdə nə qədər vəzifə var.
-
Nə üçün vəzifələrin hamısını öz üzərinizə yükləyirsiniz? Bir az da biz qadınlara tərk edin. Qadın sizlə bir yerdə vəzifə daşıya bilməzmi?
Rüstəmbəy məsələni dürüst təsəvvür edə bilməyib susdu. Musya onun yanlış fıkirlərini islah etmək məqsədi ilə:
-
Siz, - dedi, - həyatı maneəsiz, tikansız bir düz yol kimi təsəvvür edirsiniz. Həyatda inqilabdan da ağır amillər var. Bunlara baxmayaraq, xöşbəxt insanlar azmı?
-
Bəlkə də var. Ancaq mənə çətin gəlir.
-
Burada çətin bir şey yoxdur. Ən böyük çətinlik yalnızlıqdır. Təbiət qadın və kişiləri bir-birinə yoldaş yaratmışdır. Onlar həyat çətinlıklərini birlikdə yox edirlər. Hər halda iki təkdən qüvvətlidir.
Musyanın mətanətli sözləri Rüstəmbəyi qane edə bilmir. O, şəxsi səadəti ümumi səadətə zidd bir qüvvə bilirdi. İkisinin bir aralıqda ola bılməsinə inanmırdı. Şəxsi səadət arzusu içərisindən, ümumi səadət arzusu da dışarıdan onu sıxırdı. İki təzyiq arasında müvazinətini qaib edərək, əzab içərisində çırpınırdı.
-
Musya, - dedi. - Siz məni tühaf bir adam zənn edirsiniz. Halbukı mən iki yolayrıcında qalmış bir zavallıyam - bir zamanda yolun ikisi ilə də getmək mümkün deyil.
Musya səsini yüksəldərək:
-
Yol iki deyil, birdir: şəxsi səadəti təmin edib, sonra ümumi səadət yolunda çalışmaq mümkün deyilmi? Mümkündür!.. Dünyada ümum üçün çalışanların hamısı şəxsi həyatdan əl çəkmişlərmi? - Xeyr, bunların biri o birinə mane deyildir. Biləks, şəxsi səadəti olanlar daha da rahat çalışırlar...
Rüstəmbəy:
-
Nə edim ki, mən acizəm, - deyə yenidən fıkrə daldı. Musya onun əlini əlina alıb:
-
Siz düşünməyin, - dedi, - xoşbəxt olmaq yolunu mən sizə öyrədərəm. Bu, yalnız arzuya bağlıdır. İnsan öz taleyinin ağasıdır. Bir kərə ağa olduğunuzu unutmayın. Sonra qəlbinizi ağıl zənciri ilə əsir etməyin: qəlbdə yanan çıraq ağlınkından işıqlıdır.
Bu mətin sözlərin heç birisi Rüxtəmbəyi daldığı tərəddüddən ayıra bilmədi. Sabahleyn susmuş şəxsiyyəti Musyanın təsirinə düşərək üsyan etmişdi.
5
Naharı bir yerdə yedilər. Rüstəmbəy Musyanı evdə buraxıb, saat beşdə təyin olunan iclasa qoşdu. Cəmi on yeddi adam gəlmişdi. Yarım saat gözlədikdən sonra yığılanlar Rüstəmbəyi sədr seçdilər. O, məclisi açıb məqsədini bildirdi.
Qulamrza "Müsavat" proqramını oxudu. Rüstəmbəy də tənqid edərək fikrini izah etdi. Suallar verən olmadı. Münaqişə başlandı. Əbdürrəhim türk ədəmi-mərkəziyyət fırqəsinin türk siyasəti aparmasına etiraz edərək:
-
Yoldaşlar, - dedi, - "türk" sözü ilə biz türk olmayan müsəlmanları özümüzdən uzaqlaşdırırıq. Azərbaycanda kürd, dağıstanlı və islamiyyətə mənsub olan başqa qövmlər də yaşayır. Bunlar da öz milli fırqələrinimi təşkil etməlidirlər? Milli siyasət müsəlmanlığa nifaq sala bilər. Ona görə mən bu komitəyə girməyi lazım bilmirəm, - dedi və yerində oturdu.
Döşündə tibb fakültəsi nişanı olan birisi şişman vücudu ilə sandalyanı şıqqıldadaraq:
-
Mən həkim babayam, mən fırqəni nə edirəm? Həkimlik də elə bir firqədir, - deyə söylədi və qara yanaqlarına yaraşan uzun bığını tumarlamağa başladı.
Yerdə qalanlar etirazsız olaraq milli komitəyə yazıldı. Yeddi kişidən mürəkkəb bir komitə seçildi. Rüstəmbəy sədr, Qulamrza da katib oldu. Həqqi, Həsənoğlu, Zeynal, Müslüm komitəyə üzv seçildilər. - Komitə üzvləri olmayanlar gedə bilər, - deyə Rüstəmbəyin səsi eşidildi.
Əbdürrəhim və başqaları durub getdilər. Komitə isə yenidən iclas açıb müzakirəyə oturdu.
Rüstəmbəyin müqəddiməsindən sonra birinci sözü Qulamrza istəyib dedi:
-
Yoldaşlar, "Müsavat" proqramını rədd etdik. Başqa proqram da yoxdur. Proqramsız işləmək mümkün olmadığı üçün əlimizdə yazılı bir şey olmalıdır. Rüstəmbəydən təvəqqe edək, bizə bir proqram düzəltsin.
-
Sonra müzakirə edək, - deyə Həsənoğlu əlavə etdi.
-
Təbii, komitəyə təqdim edər, müzakirə edərik. Komitə bu təklifi qəbul etdi. Sonra bir çox məsələlər irəli sürüldü. Başlıca olaraq: Ukrayna xadimləri ilə sazişə girmək qeyd olundu. Zemlyaçestvo məsələsi müzakirə olundu, bunun da yeganə varisi komitə olduğu bildirilib, pulların və kitabxananın həczi qərara alındı. Nəhayət, həftənin müəyyən bir günü iclas üçün təyin olundu. Sonra iclas qapandı. Ayağa qalxdıqda bir də Rüstəmbəy dedi:
-
Yoldaşlar, Qulamrza ilə mənə həvalə edin, komitəyə möhür ismarlayaq.
-
Yaxşı, yaxşı! - deyə təsvib etdilər.
Dostları ilə paylaş: |
