İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

80 

80 

dinlərini  (müsəlmanlıqlarını)  tanımalarını  vacib  hesab  edirdi: 

«Müsəlmanlar  və  özəlliklə  türklər,  harada  olursa  olsun,  istər 

Osmanlıda, istər Türküstanda, istər Baykal  gölü  ətrafında,  ya 

Qaraqorum  civarında  olsun,  bir-birlərini  (yəni  eyni  türk 

soyundan  olduqlarını  –  F.Ə.)  tanıyacaq,  sünnilik,  şiəlik  və 

daha  bilməm  nəlik  adları  ilə  məzhəb  təəssübünü  azaldıb 

«Qurani-Kərimi»  anlatmaya  qeyrət  edəcək,  dinin  əsasının 

Quran  olduğunu  (yəni  həqiqi  islamlıqlarını  –  F.Ə.)  biləcək 

olurlarsa, əl  verməzmi?» [109, 30]. O, daha sonra  yazırdı ki, 

əsil  məsələ  nə  surətlə  çalışmaq,  nəyə  çalışmaq  və 

öyrənməkdir.  Yəni  bir  millət  üçün  hər  şeydən  əvvəl  arzu 

ediləcək  qüvvətdir,  bir  millətin  qüvvət  qazanması  eyni  cinsli 

ünsürlər  arasında  mənəvi  bağın  artmasına  bağlıdır,  xüsusilə 

qarşılıqlı  sevginin  artmasına  çalışılmalıdır.  Eyni  zamanda,  o, 

Rusiyada  «tatar»  adlı  millətin  olmadığını,  krımlıların, 

orenburqluların,  kazanlıların  və  s.  türk  oğlu  türk  olduğunu 

vurğulamaqla  da  [109,  30-31],  türkçülüyü  müəyyən  qədər 

islamçılıqdan fərqləndirmişdir.  

Bu baxımdan bir daha qeyd edirik ki, bu məqaləsində 

Ə.Hüseynzadə mədəni baxımdan milli-dini bütövlük ideyasın-

dan  çıxış  etməklə  yanaşı,    müsəlmanlığın  və  türklüyün  ayrı-

ayrılıqda dərkini də vacib hesab etmişdir: «Müsəlmanız, onun 

üçün  dünyanın  hər  nərəsində  xeyirxahı  bulunduğumuz  din 

qardaşlarımız  tərəqqi  etsə  biz  o  tərəqqiyi  əz  canü  dil 

alqışlarız!  Türküz,  ona  görə  də  türküz.  Türkün  hər  yerdə 

tərəqqi və təkamül ilə məsud olmasını arzu ediriz» [109, 35]. 

Bununla  da,  Hüseynzadə  müəyən  mənada  «ümmət»  və 

«millət»  anlayışlarını  bir-birindən  fərqləndirmiş,  sonuncu 

məfhuma  elmi  dəqiqlik  və  konkretlik  gətirməyə  çalışmışdır 

[51, 37]. 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

81 

Ə.Hüseynzadənin  islamçı  qədər  türkçü  olmasını, 

Azərbaycanda  olduğu  dönəmdə  türklərin  etnoqrafiyasına, 

dilinə, mədəniyyətinə, qədim dini-fəlsəfi  təlimlərinə, ümumi-

likdə  türk  tarixinə  həsr  etdiyi  yazılar  da  bir  daha  sübut  edir. 

Çünki Ə.Hüseynzadə türklərin dünya tarixi və mədəniyyətinin 

inkişafında  oynadıqları  fövqəladə  mühüm  rolu  yaxşı  bilir  və 

həmin ənənələrin bir zamanlar yenidən dirçələcəyinə inanırdı: 

«Çəkilin  ortadan!  Mədəniyyət  gəlir.  Təbriz    mücahidlərinin, 

Səttarxanların  qalibiyyəti  ilə  gəlir»  [110,  114].  Deməli, 

Ə.Hüseynzadə  nə  qədər  milli-dini  bütövlükdən  çıxış  etsə  də, 

türk  xalqlarının  o  cümlədən,  Azərbaycan  türklərinin  milli  və 

dini  kimliklərini  müəyyən  mənada  bir-birindən  ayrıb  siyasi 

iradə  nümayiş  etdirmələrini  də  zəruri  hesab  etmişdir.  Hər 

halda,  «Məktubi-məxsus»  məqaləsindən  də  göründüyü  kimi, 

1-ci  Rusiya  inqilabına  (1905)  qədər  Ə.Hüseynzadə  əsasən, 

çağdaş  ruhlu  islamçılıq  və  türkçülüyün  vəhdətindən  çıxış 

etmişdir.  Bu  mənada,  o,  türk-müsəlman  xalqlarının  nicatı 

uğrunda doğru yolun nə bolşevizmlə, nə də nasionalizmlə deyil, 

milli  və  müasir  ruhlu  islamiyyət  və  türklüklə  bağlı  olduğuna 

inanmışdır.  

Bizcə,  Ə.Hüseynzadə  çağdaş  ruhlu  türkləşmək  və 

islamlaşmaq  ideyalarını  «Həyat»ın  ilk  sayında  qələmə  aldığı 

«Qəzetimizin məsləki» məqaləsində açıq şəkildə ifadə etmişdir. 

Bu  məqaləsində  o,  M.F.Axundzadə,  H.Zərdabi  və  başqa  sələf-

lərindən fərqli olaraq milli-dini ideyaları sistemləşdirməyə çalış-

araq, 

onun 

başlıca 

prinsiplərini 

müəyyənləşdirmişdir. 

M.Ə.Rəsulzadə,  Y.Akçuraoğlu,  Z.Gökalp,  M.B.Məmmədzadə 

və başqaları etiraf edirlər ki, Ə.Hüseynzadə 1906-1907-ci illərdə 

nəşr olunan  «Füyuzat» jurnalında  «İslam əqidəli, Türk qanlı və 

Avropa  qiyafəli  bir  insan  olalım»  -  deməklə,  bütün  türk 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

82 

82 

xalqlarının ortaq məfkurəsinə çevrilən «türkləşmək, islamlaşmaq 

və  müasirləşmək»  ideyasının  təməlini  qoymuşdur  [109,  255]. 

Ə.Hüseynzadənin bu «üçlü» düsturuna görə, hər müsəlman-türk 

müasir  ruhlu  milli  və  dini  birlikdən  çıxış  etməlidir.  Çünki 

Ə.Hüseynzadənin  ideoloji-fəlsəfi  baxışlarında  milli  və  dini 

kimlik  bir  yerdə  götürülürdü.  Bunu,  Ə.Hüseynzadə  belə  izah 

edirdi  ki,  İslam  dini  istisna  olmaqla  türklərin  əksəriyyəti  başqa 

dinlərə  ciddi  şəkildə  meyil  və  istedad  göstərməmiş,  göstərənlər 

isə  öz  etnik  mənşələrini  belə  unutmuşlar.  Ancaq  müsəlman 

türklər həm  İslam aləminin mühüm bir istinadgahına çevrilmiş, 

həm də öz tayfa və milliyyətlərini qoruyub-saxlamışlar [109, 57]. 

Bu  baxımdan  Ə.Hüseynzadə  1906-cı  ildə  «Türklər  kimdir  və 

kimlərdən  ibarətdir?»  əsərində  yazırdı:  «Türk  qəvaidi  o  qədər 

sadə, o qədər gözəl və məntiqə müvafiqdir ki, onunla ülfət edən 

türk  heç  bir  vaxt  anı  tərk  eləyib,  ərəbin  qəvaidini  qəbul 

edəməyəcəyi  aşkar  idi.  İştə  bu  növ  səbəblərdəndir  ki,  türklər 

dini-mübini-islamı  öz  ruh  və  mənəviyyatlarından  nəban  etmiş 

kimi  bir  şövqi-əzim  ilə  dərağuş  edib  onun  qəvi  bir  nigəhbanı 

olmuş  olduqları  halda,  əsla  ərəbləşmədilər  və  qövmiyəti-

nəcibəyi-əsliyyələri  mühafizə  edə  bilib,  ancaq  o  yolda 

tərəqqiyyata məzhər olmağa başladılar» [108, 226].  

Ancaq  Y.Akçuraoğluna  görə,  Ə.Hüseynzadə  «Qəzet-

imizin  məsləki»  məqaləsində  deyil,  «Bizə  hansı  elmlər 

lazımdır?»  mövzusu  ətrafında  gedən  mübahisələr  əsasında  ilk 

dəfə,  islamçılığın  və  türkçülüyün  əsasını  təşkil  edən  «üçlü» 

(islamlaşmaq,  türkləşmək  və  avropalaşmaq)  düstura  üz 

tutmuşdur;  bu  «üçlü»  düstur  da  çox  keçmədən  Türk-İslam 

aləminin  hər  tərəfinə  yayılmış,  xüsusilə  Osmanlı  Türkiyəsində 

Z.Gökalp tərəfindən dəstəklənmişdir [22, 209]. Bizə elə gəlir ki, 

birincisi  bu  «üçlü»  düstur  yuxarıda  da  qeyd  etdiyimiz  kimi, 

---