İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həsən Səbri Ayvazov
- Əhməd bəy Ağaoğlu
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 71
ideoloji türkçülüyün nəzəri əsaslarını işləyib hazırlayan Y.Akçuraoğlu qeyd edirdi ki, irq üzərinə dayalı bir türk siyasi milliyyəti meydana gətirmək fikri çox yenidir; indiyə qədər, başda Osmanlı olmaqla heç bir türk dövlətlərində bu fikir olmamış, son zamanlarda İstanbulda meydana çıxan türk milliyyəti arzu edən kadrlar isə siyasi olmaqdan daha çox elmi mütəxəssislər (Ş.Sami, N.Asim, V.Çələbi və b.) olmuşdur [22, 189]. «Nə olursa olsun, irqə dayalı bir siyasi milliyyət icadı fikri meyvələrini verir» deyən Yusif bəy açıq şəkildə «Osmanlı milləti» ideyasını rədd edir və əsas diqqəti türkçülüyə (Türk birliyinə) və islamçılığa (İslam birliyinə) yönəldirdi. Bunlar arasında hansına üstünlük verilməsi məsələsində müəyyən qədər tərəddüdlərinə baxmayaraq, Yusif bəy sonda belə qənaətə gəlir ki, bir çox səbəblərdən türk dünyası, o cümlədən Osmanlı Türkiyəsi üçün də (xristian dövlətlərinin İslam birliyini istəməməsi və s.) İslam birliyi ilə müqayisədə Türk birliyi daha realdır [22, 192]. Ancaq o, bu zaman «türklük siyasəti» ilə «Türk birliyi»ni, «İslam siyasəti» ilə «İslam birliyi»ni birbirilə qarışdırmışdır. Akçuraoğlu sonralar özü də etiraf edirdi ki, həmin anayışlar fərqli mənalar daşıyır. Belə ki, Osmanlı dövlətinin öz daxilində Türklük və İslam siyasəti yürütməsi, onun xaricdə «panturanizm» və «panislamizm» tərəfdarı olması demək deyildir [22, 193]. Qeyd edək ki, Krım türklərindən Həsən Səbri
ideoloji türkçülükdən çıxış edərək türklərin birliyini və ortaq türk dilinin yaranmasını müdafiə etmişdir. Bu fikirlərini Bakıda nəşr olunan milli mətbuatda («Həyat», «Füyuzat» və b.) irəli sürən Ayvazov yazırdı ki, türklər ilk növbədə, millət və
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
72 72 din əsasında birləşməlidir. «Nədən bu hala qaldıq?» əsərində Ayvazov açıq şəkildə bəyan edirdi ki, türklərin nicatı nə sosializmdə, nə də ona oxşar yad bir cərəyanda deyil, mütərəqqi ruhlu İslam-Türk birliyindədir [31; 87 a , 188]. Bu baxımdan Ayvazov da Ə.Hüseynzadə kimi, ortaq türk dilinin yaradılması fikrini müdafiə etmişdir. Məsələn, o yazırdı ki, İslam-Türk birliyindən çıxış edən «Rusiya Müsəlmanları İttifaqı»nda bir araya gələnlərin türkcədən daha çox rus dilində danışmaları doğru deyildir: «Qafqaslı bir türk krımlı bir türk ilə, kazanlı bir bir müsəlman, türküstanlı bir müsəlman ilə görüşdükcə yekdigərini anlayacaq qədər ana lisanlarını bilməmək doğrusu, böyük bir eyb və şeyndir… Halbuki hər şeyimizin əsli, əsası, təməli lisandır, lisan birləşməyincə, qəlblər heç birləşməz, qəlbələr birləşməyincə də meydana bir şey gətiriləməz!» [31; 87 a
müqəddəs olduğundan səadəti də milliyyət ilə birlikdə arzu etmək lazımdır; ancaq bununla yanaşı milliyyəti islamiyyət ilə, islamiyyəti insaniyyət ilə sevmək gərəkdir. Bu baxımdan avropalaşmağa, sosial-demokratlara qoşulmağa meyil etməyən Ayvazov türk-müsəlman dünyasının nicatını İslam-Türk-Şərq məfkurəsinin sintezində axtarmışdı: «İctimaiyyəti milliyyətdə, milliyyəti insaniyyətdə, ədalətdə, insaniyyəti mədəniyyətdə, mədəniyyət və səadəti də vətəndə, islamiyyətdə arayınız» [87 a ,
Azərbaycan türkləri arasında islamçılıqla yanaşı, siyasi- ideoloji türkçülüyə meyil edən ilk ziyalılardan biri Əhməd bəy Ağaoğlu olmuşdu. Bir qədər də dəqiqlşədirsək, Ağaoğlu «İslam millətçiliyi» uğrunda mübarizədə türklüyü onun əsas silahlarından biri kimi görmüşdür. Bu baxımdan «Kaspi», «Həyat» və «İrşad» qəzetlərində dərc olunan məqalələrində o, www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 73
ruslaşdırmaya, farslaşdırmaya, o cümlədən erməni millətçiliyinə qarşı çıxaraq milli mənsubiyyət məsələsinə geniş yer vermiş, türk adət-ənənələri və mədəniyyətini təbliğ etmiş, sünni-şiə ayrılıqlarına qarşı olmuş, milli hüquq və azadlıqlarından bəhs etmişdir. Ağaoğlu özü ruslaşdırma siyasətinə qarşı «İrşad» qəzetinin tutduğu məsləki belə izah edirdi: birincisi rus hökumətinə qarşı mücadilə edərək türk ünsürünün siyasi hüquqlarını təmin etmək, ikincisi türk ünsüründə birlik fikrini yaratmaq [22, 228]. Çünki Ə.Ağaoğlu hesab etmişdir ki, çar Rusiyasının hakimiyyəti altında ən çox əzilən müsəlmanlar, o cümlədən onların böyük əksəriyyətini təşkil edən türk-tatar xalqlarıdır. Ona görə də ilk növbədə, türklər bir araya gəlməli və haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı öz etiraz səslərini ucaltmalıdırlar. Bu baxımdan, Ə.Ağaoğlu hesab edirdi ki, artıq özümüzü cansız, ölü portretlərin yerinə qoymaqdan əl çəkməli, işləməli, özümüz özümüzün qeydinə qalmalı, ehtiyaclarımız barədə düşünməli və onun təmin edilməsi üsullarını öyrənməliyik. Başqa sözlə, Rusiyada həyata keçirilən islahatlardan maksimum yararlanmaq, yeni həyat formaları arasında başımızı itirməmək, həmin formalara ağlabatan tərzdə uyğunlaşmaq, ətrafımızdakı xalqların səviyyəsinə çatmaq və özümüzə layiqli yer tumaq lazımdır [106, 44]. Ə.Ağaoğlunun bu tezislərində açıq aşkar milli əlamətlər öz əksini tapmışdır. Çünki o, Rusiyadakı müsəlman türklərini dini və etnik kimliyi nəzərə almaqla, birləşməyə çağırır və əsas yükü ziyalıların çiyninə qoyurdu. İlk növbədə ziyalılar bütün qüvvələrini cəmləşdirməli, gecə-gündüz yorulmaq bilmədən işlə- məli və ölkə yeni həyata qədəm qoyduğu andan etibarən buna hazır olmalı idilər. Çünki ziyalılar «öz xalqlarının taleyini Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|