İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İsmayıl bəy Qaspıralı
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 65
baxımdan, həmin dövrdə milli-demokratik cəbhəni təmsil edən ziyalılarımızdan bir qisminin, müsəlman-türk dünyasının nicatı üçün İslamla çulğalaşmış Türklüyə (Ə.Hüseynzadə və b.), digərlərinin Türklüklə çulğalaşmış İslama (Ə.Ağaoğlu və b.) üstünlük verməsi təbiidir. Türkçülüyün yaranması məsələsinə ümumi şəkildə nəzər yetirsək görərik ki, bütövlükdə türkçülük üç mərhələdən: 1)
lük); 2) siyasi-ideoloji türkçülük (Türk xalqlarının birliyi, Turan birliyi və s.); 3) etnik türkçülük (Türkiyə türkçülüyü, Azərbaycan türkçülüyü, Türküstan türkçülüyü və s.) keçmişdir. Mədəni türkçülük. Türkçülüyün ilk mərhələsi olan mədəni türkçülüyün yaranmasına başlıca səbəb XVIII əsrdən başlayaraq müsəlman dövlətlərinin, o cümlədən Osmanlı və Səfəvilər kimi türk imperiyalarının Avropa dövlətləri ilə müqayisədə elm, təhsil, texnoloji və başqa sahələrdə geri qalması, get-gedə tənəzzülə uğraması idi. XIX əsrdən etibarən türk aydınları bundan çıxış yolu axtarmağa başlamış və belə nəticəyə gəlmişlər ki, tənəzzüldən qurtulmaq üçün yalnız Avropa mədəniyyətini, texnologiyasını təqlid yetərli ola bilməz. Bu baxımdan, onlar bir millət üçün vacib olan soykök, dil, mədəniyyət və tarix sahələrini tədqiq etməyə başlamış, bununla da türkçülüyün ibtidasının, yəni mədəni türkçülüyün əsasını qoymuşlar. Əslində ilk türk aydınları sistemli şəkildə deyil, daha çox parakəndə halda türk dili, türk ədəbiyyatı, türk mədəniyyəti sahəsində müəyyən işlər görüblər. Ancaq bütün türk coğrafiyasında bir-birindən xəbərsiz, sistemsiz şəkildə yaranan mədəni türkçülük çox keçmədən ümumtürk mədəniyyətini, ədəbiyyatını, dilini hədəfləmişdir. Bununla da, türk coğrafiyasını özündə əhatə edən mədəni «Türk birliyi» və yaxud da «Turan
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
66 66 birliyi» ideyaları yaranmışdı. Fikrimizcə, ümumiyyətlə türklüyü və türkçülüyü də bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Türklük daha çox sadəcə şəxsi kimliyini, danışdığı dili, tapındığı adət- ənənələri türk olaraq qəbul edib bununla kifayətlənməkdirsə, türkçülük millətdə milli ruh, mili düşüncə, milli özünüdərk uğrunda mübarizə aparmaq, bir sözlə onu məfkurə halına gətirməkdir. Bunu, M.Ə.Rəsulzadə belə ifadə etmişdi: «Türklüklə türkçülük arasında böyük fərq vardır. O fərq nədir? …Millətdə milli ruh, milli düşüncə, milli özünütanıma, milli şəxsiyyət lazımdır. Biz millətə bunu verməyə çalışırız» [34, 260].
Qeyd edək ki, mədəni türkçülük XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, eyni vaxtda Türkiyə, Azərbaycan, Krım, Türküstan, Uyğurustan və başqa türk ellərində yaşayan aydınlarımızın – İ.Şinasi, Əhməd Vefik Paşa, M.Cəlalləddin Paşa, Süleyman Paşa, Şeyx Süleyman Əfəndi, Ə.Cevdət, Ə.Mithəd, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, N.Kamal, H.Zər- dabi, Ş.Mərcani, İ.Qaspıralı və başqalarının mədəni-fəlsəfi irsində özünü büruzə vermişdi. Fikrimizcə, ilk dövrlərdə türkçülüyün siyasiləşə bilməməsinə əsas səbəb dini-ideoloji amillər, yəni sufilik, mövlanəlik, şiəlik, osmançılıq, islamçılıq və b. təlimlərin təsiri altında olması olmuşdur. Bu mənada ilk siyasi türkçülərdən Y.Akçuraoğlu düzgün qeyd edirdi ki, XIX əsrin ikinci yarısında türkçülükləri aydın və şüurlu olan Osmanlı türk ziyalıları (Ə.Vefik, M.Cəlaləddin, Süleyman Paşa və b.) belə siyasətdə türkçülüyə deyil, «islam birliyi» və «osmanlı milliyyəti»nə önəm vermişlər. Ən yaxşı halda bu dövrdə türkçülük həmin anlayışlarla qarışmış şəkildə olmuşdur [22, 80]. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 67
Azərbaycanda da mədəni türkçülüyün meydana çıx- ması yeniləşmənin, maarifçiliyin və ilkin İslama qayıtmanın təsiri altında XIX əsrin ikinci yarısında başlamışdır. Fikrimizcə, XIX əsrdə A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi və başqaları mədəni türkçülüyün (siyasi-ideoloji mənada) Azərbaycanda ilk nümayəndələri olmuşlar. Mədəni türkçülük A.A.Bakıxanovun milli «Tarix»- indən başlamış, Axundzadənin türkcə yazdığı komediyaları ilə davam etdirilmiş və Zərdabinin milli ruhlu «Əkinçi»si ilə milli status almağa qədəm qoymuşdur (kitabın 1-ci hissəsinə baxmalı). Qeyd edək ki, Ziya Gökalp da M.F.Axundzadəni və İ.Qaspıralını Rusiyada yetişən iki böyük türkçü kimi qələmə vermişdir [88, 27]. Ancaq biz daha çox Y.Akçuraoğlunun bu məsələ ilə bağlı fikri ilə razılaşaraq hesab edirik ki, Krım türklərindən İsmayıl bəy Qaspıralı M.F.Axundzadə ilə müqayisədə həm nəzəriyyədə, həm də əməldə türkçülüyə daha çox xidmət etmişdir. Qaspıralı «Türküstan üləması» əsərində yazırdı ki, İslam fəlsəfəsinin və elminin tarixi araşdırlarsa, bir çox alimlərin türk və türküstanlı olduqları görülər. Onun fikrincə, vaxtilə türk alimləri müsəlmanların-türklərin indi- indi alışdığı dünyəvi elm və təhsili tədris etmişlər: «Avropada dünyəvi elmlər az olan bir zamanda Türküstanda müstəqil əqli və nəqli elmlər olmuşdur» [128, 5]. Bununla da, o, bir tərəfdən İslam dininin həyatında türklərin mühüm mövqe tutmasını, digər tərəfdən isə onların həmişə dünyəvi bir millət olmasını göstərmək istəmişdi. Başqa sözlə, Qaspıralının bu fikirləri türkçülük adına yeni bir dönəmin əsasını qoymuşdur. Türkçülük şüarı «dildə, fikirdə və əməldə birlik» olan Qaspıralı bu ideyalarını bütün türklərin ortaq qəzeti olan Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|