İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əhməd bəy Ağaoğlu
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 53
inqilab» ideyasını irəli sürürdü. O, «yaşıl inqilab» dedikdə, müsəlman xalqlarının, o cümlədən türklərin oyanmasını, inkişafını və birliyini nəzərdə tuturdu: «Yaşıl deyiriz, çünki öz müsəlmanlarımızdır. Zümrüd-yaşıl işıqlı islamiyyə qəndillərini yandırmaq qeyrətində bulunanlarımızdırlar» [109, 185]. Hüseynzadəyə görə, məhz müsəlmanların İslam qanunlarına əməl etməmələrinin nəticəsidir ki, Şərqin müsəlman məmləkətləri dərin bir ətalət, zülmət və cəhalət içindədir: «O ətalətin, o zülmətin müdhiş və mühib girdabları, təlatümləri vardır. Cismaniyyat və maddiyyata möhtac olmayan girdab və təlatümləri vardır» [28, 109]. Onun fikrincə, islamiyyət daxilində nifaqa və təfriqəyə səbəb müsəlman məmləkətlərindəki monarxiya, Şərq bürokratiyası, sünni-şiə qarşıdurması və bundan istifadə edən Avropa dövlətləri, oradan əsən zəhərli yellərdir [109, 270]. Ancaq artıq sünni və şiə məsələsinin müsəlmanlar ara- sında əhəmiyyətinin qalmadığını deyən Hüseynzadə yazırdı ki, İslam dini xristianlığa bənzəmədiyi üçün bu dinə tapınan xalqları vahid kütlə kimi birləşdirməyə qabildir [109, 270]. Bu mənada, yalnız İslam və Qurana əsaslanan ideya müsəlman xalqlarını tərəqqiyə apara bilər, bunlardan kənarda hər hansı bir təlim, o cümlədən millətçilik-nasiyonalizm müsəlman millətləri üçün çıxış yolu ola bilməz. Beləliklə, mütərəqqi islamçılıq xəttini seçməsinin nəticəsi idi ki, Ə.Hüseynzadə bir tərəfdən «panislam- izm» və «pantürkizm» devizini əldə bayraq edərək guya, xristian dünyasını (Rusiya və Avropanı) təhlükə gözlədiyini iddia edən rus, erməni milətçilərinə, digər tərəfdən milli-dini ideyaların sinfi mübarizənin, beynəlmiləl inqilabın əleyhinə olduğunu irəli sürən marksist-leninçilərə qarşı mübarizə aparmışdır.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
54 54 20-ci əsrin əvvələrində, xüsusilə 1900-1910-cu illərdə Azərbaycan türkləri arasında mütərəqqi islamçılığın, «İslam millətçiliyi»nin tanınmış ideoloqu Əhməd bəy Ağaoğlu da Ə.Hüseynzadə kimi, mühafizəkar islamçıları həddən artıq yeniləşməyə qarşı çıxmaqda ittiham etmişdir. Çünki onlar belə fikirləşməyə başlamışdılar ki, müsəlmanların bütün fəlakətləri onların köhnə adət-ənənələrdən üz çevirmələri ilə bağlıdır. Ağaoğlu yazırdı: «Əxlaq pozğunluğu, özbaşınalıq, keçmişə sayğısızlıq və sərbəst düşüncə də məhz bunun sayəsində mey- dana çıxmışdır. Buradan da onlar (mühafizəkarlar – F.Ə.) belə nəticəyə gəlirlər ki, xilas yolu nə Avropada, nə də həyatın məntiqinin axtarılmasındadır. Sadəcə, şəfaverici keçmişə qayıtmaq lazımdır. Bu keçmiş öz ecazkar qüvvəsi ilə müsəlman aləmini xilas edəcəkdir» [5, 333]. Bu baxımdan, o, müsəlman- ların mövhumat, cəhalət içində qalaraq yeniləşməkdən tamamilə imtina etmələrinin də doğru olmadığı qənaətində idi. Ancaq Ə.Ağaoğlu Ə.Hüseynzadədən fərqli olaraq, əcnəbilər tərəfindən ortaya atılmasına baxmayaraq, bir müddət «panislamizm»i («pan» yunanca hamısı, bütövlük mənasını verir) İslam-Türk-Şərq dünyasının oyanışı və inkişafı uğrunda mübarizə aparan qüvvələrə verilmiş müsbət bir məfhum kimi qəbul etmişdi: «Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cərəyanı birləşdirəcək və hər iki tərəfi razı sala biləcək elə bir yol-ideya yaratmaq istəyirlər ki, ifrat mütərəqqiçilərin xəyal etdikləri kimi, nə mücərrəd-zəminsiz, nə də köhnəpərəstlik kimi zəmanənin ruhu- na və dövrün tələbinə zidd olsun… Bu panislamizmdir» [250; 5, 332]. Onun fikrincə, “panislamizm” isə özünün daxili məzmunu- na görə geriyə dönməkdir. Köhnəliyə qayıtmaq yox, daha inamla, daha qüvvətlə irəliyə getmək üçün geriyə dönməkdir [251]. Ancaq bütün hallarda Ə.Ağaoğlu «panislamizm» dedikdə,
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 55
bütün «İttihadi-İslam» tərəfdarlarını deyil, yalnız onun mötədil- orta mövqedən çıxış edən «ağıllı ünsürlər»ini nəzərdə tutmuşdu. Bunu sonralar Ə.Ağaoğlunun «panislamizm» anlayışına dəyişən münasibəti də göstərir. O, sonralar bu anlayış ətrafında Avropa, o cümlədən Rusiya millətçilərinin yaratdığı mənfi obrazı aradan qaldırmaq üçün qeyd edirdi ki, «müsəlmanlar qardaşdırlar» prinsipini irəli sürən İslam dini müsəlmanlar arasında qardaşlığa, ittifaqa və ittihada əsaslanır: «Fəqət bu ittihad və ittifaqımız avropalıların ixtirası və onları təqlid yolu ilə Rusiya erməni- lərinin də istilah etdikləri «panislamizm» deyildir. Yəni bizim «ittihadımız» slavyan milləti arasında mövcud olan «panslavizm» fikri kimi ümumislamları da bir dövlətə ilhaq etmək və yaxud bir nöqtəyə ictima edərək, aləmi-xristianiyyəyə qarşı qiyam etmək fikri deyildir» [7]. Hətta, Ağaoğlu qeyd edirdi ki, müsəlmanlar arasında belə bir əsaslı fikir və ictimai mərkəz olardısa da, bu məsləkə xidmət etməklə iftixar edərdi. Bu baxımdan, o, müsəlmanların bir xəyaldan ibarət bulunan «panislamizm» fikrini bir kənara qoyub, heç olmazsa İslam dininin qanunlarına əməl etməyə çağırırdı. M.B.Məmmədzadə, M.Ə.Rəsulzadə, və H.Baykaranın mülahizələrinə görə, Azərbaycan türkləri arasında ilk dəfə Ə.Ağaoğlu islamçılığa daha çox üstünlük vermiş, geniş və dərin, nəzəri şəkildə «İslam millətçiliyi»ni təbliğ etmişdir. Onların fikrincə, 1900-1910-cu illərdə Ağaoğlu bir müsəlman ziyalısı kimi əsasən, İslamda islahatlar aparmaqla müsəlman millətlərinin tənəzzüldən qurtarıb tərəqqisinə və yüksəlişinə çalışmışdır [52, 112; 154, 40-41]. Bu isə o anlama gəlir ki, M.Ə.Rəsulzadənin təbrincə desək, həmin dövrdə «milliyyət- pərvərliyin ən adlı-sanlı mürşidləri, başda Ağaoğlu Əhməd bəy olmaqla, islamçılıqla türkçülüyü çox da ayırmır, türklük namına Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|