İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühafizəkar islamçılar və «ittihadçılıq».
- Əbuturab Axundoğlu
- Qarabəy Qarabəyli
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 47
Maraqlıdır ki, hazırda da əksər ədəbiyyatda «panislam- izm» kimi qələmə verilən islamçılığın ideya istiqamətləri doğru şərh olunmur və vahid cərəyan kimi qələm verilir. Çağdaş tədqiqatçılardan Sevda Süleymanova, Altay Göyüşov, Arzu Hacıyeva hesab edirlər ki, «İslam birliyi»ndən çıxış edənlər panislamistlər, ittihadçılar, «İttihadi-İslam»çılar olublar [201 a , 49; 89, 16; 94, 16-17]. Bu baxımdan islamçılıq ideyasına münasibətdə bəzi müəlliflərlə (N.Mikayılov, S.Süleymanova, A.Göyüşov və b.) razılaşmadığımız əsas məsələ ondan ibarətdir ki, hər iki tərəf obyektiv elmi araşdırmalar aparmaq əvəzinə, subyektiv mövqedən çıxış edərək bəziləri şişirdilmiş, həqiqətəuyğun olmayan tənqidə, digərləri isə bu mənada tərifə yol vermişlər. Bununla da, islamçılığın mütərəqqi mahiyyəti «panislamizm» adı altında əsasən qeyri-müəyyən qalmışdır. Fikrimizcə, «panislamistlər» kimi ümumi bir ad altında verilən milli və mütərəqqi ziyalıları, əsasən keçmişi ideallaşdıran, hər cür yeniliyə qarşı olan mühafizəkarlardan, o cümlədən onların siyasi qanadı olan «ittihadçılar»dan hökmən fərqləndirmək lazımdır. Bu baxımdan M.Ə.Rəsulzadənin vaxtilə islamçılıq daxilindəki həmin ikiləşməni görməsi və qeyd etməsi çox zəruridir: «İslam bilginlərinin çoxu müsəlman dünyasını son çöküşdən bir yandan dinin köklü doqmalarına qayıtmaqla, o biri yandan da müsəlmanların siyasi birləşməsilə qorumağı düşünürdülər. Ancaq islamçılıq ideologiyasının bu
dini-siyasi ikiüzlülüyü sonralar panislamizmdə iki axının ayrılmasının başlanğıcı oldu. Bir axın, xarici güclərlə savaşan, ancaq o gücləri andıran hər bir yeniləşməyə də qarşı çıxıb, hər hansı avropaçılığa savaş deyən ortodoksal – tutucu axındır. Yenidənqurucu, ikinci axın isə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
48 48 Avropa saldırısı ilə siyasi savaşmaqla ideologiya alanında çağın liberalizmini şəriətə uyğun uyğulamaq istəyirdi» [179, 44]. Bunu, Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadənin XX əsrin ilk illərində siyasi-ideoloji ideyalarla bağlı apardığı bölgü də sübut edir. Onlar da Türk-İslam dünyasının nicatı uğrunda mübarizə aparanları siyasi-ideoloji baxışlarına görə üç qrupa: 1) mühafizəkarlara; 2) ifrat tərəqqipərvərlərə; və 3) həmin iki xətt arasında orta mövqe tutan mötədil tərəqqipərvərlərə, yaxud da «panislamist»lərə bölmüşlər [5, 332; 109, 34]. Mühafizəkar islamçılar və «ittihadçılıq». 1900- 1920-ci illərdə «İslam birliyi»ni önə çəkərək milli mənsubiyyəti dini kimliyin içində əridən mühafizəkar islamçılar (Əbuturab Axundoğlu, Əbdüssalam Axundzadə, Yusif Ziya Talıbzadə və b.) hesab edirdilər ki, xalqın keçmişdən uzaqlaşması, köhnə ehkamların zəifləməsi, ifrat sərbəstlik müsəlmanlara üz verən bütün bəlaların yeganə mənbəyidir. Onlar müsəlmanların nicatını yalnız ilkin İslam və şəriət qanunlarına əməl etməkdə görürdülər. Onların fikrincə, müsəlmanların birliyə nail olmasının yalnız iki başlıca şərti var ki, onlardan biri Peyğəmbərin (s) Əhli-beytini tanımaq, digəri Quranın mahiyyətini dərk etməkdir [19, 7; 87, 37]. Məsələn, Əbuturab Axundoğlu yazırdı ki, bütün müsəl- man millətlərinin niyyəti və amalı «ittihad» olsa da, həqiqətdə bunun əksinə onların arasında ixtilafın olduğunu görürük. Mö- minlər arasında ixtilaf və nifaqa səbəb isə, bu dinə zahirən tapınanlardır. Məhəmməd peyğəmbərin (s) günbəgün tərəqqi və inkişaf edən «diyyanəti-İslamı»nı görən münafiqlər «bu xəyalə düşdülər ki, kəlməyi-həqqi nüfuz və cərəyanından mane olsunlar və diyanəti-islamiyyənin möhkəm əsasına xələl yetirib xərab etsinlər» [18, 17]. Ümumilikdə, Ə.Axundoğlu «İslam birliyi»nə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 49
nail olmaq üçün birincisi, müsəlman xalqları arasında məzhəb ayrılığına son qoyulmasını və bütün müsəlmanların sidq ürəkdən Qurana və Məhəmməd peyğəmbərin (s) əhli-beytinə tapınmasını, tovhidi əsas kimi götürmüşdür [18, 32]. İkincisi, o, Avropa mədəniyyətinin müsəlman mədəniyyətinə təsirinin qarşısının alınmasını vacib hesab etmişdir [17]. Fikrimizcə, burada xüsusilə, Axundoğlunun İslam mədəniyyəti xaricində, bütün mədəniyyətlərə, o cümlədən Avropa elminə qarşı olması düzgün hesab oluna bilməz. Hər halda, İslam mədəniyyəti kimi, Avropa xalqlarının, o cümlədən başqa dinə sitayiş edən millətlərin də bəşər mədəniyyətinə və insaniyyətə xidmətləri olmuşdur. İslam xalqları arasındakı məzhəb və digər ayrılıqların, fərqlərin onların ən azı mənəvi birliyinə əngəl olması məsələsində isə Axundoğluyla razılaşmamaq mümkün deyildir. Ancaq bu məsələdə o, özü də İslam dininin müəyyən bir hissəsinin müdafiəçisi kimi çıxış etmişdir ki, bu da, birmənalı qəbul edilə bilməz. XX əsrin əvvəllərində «İslam birliyi» ideyasının siyasi qanadı isə «İittihad» partiyası olmuşdur. «İttihadçı»lar (S.M.Qə- nizadə, Q.Qarabəyli və b.) «İslam birliyi» ilə yanaşı, müəyyən dərəcədə türkçülüyə rəğbət göstərsələr də, bu, milli kimliklərinin türk olması hissindən uzağa getməmişdir. Ümumilikdə, onlar Azərbaycan türklərinin xilasını «İslam birliyi»ndə axtarmış, bu mənada gah Osmanlı müsəlmanları, gah da Rusiya müsəlmanları ilə birləşməyin tərəfdarı olmuş [136, 83-84], qərbçiliyə qarşı mübarizə aparmışlar. Məsələn, «ittihadçı»ların lideri Qarabəy Qarabəyli milli-demokratları ilk növbədə Avropa demokratiya- sını və mədəniyyətini təbliğ etdiklərinə görə daim tənqid etmişdir. Belə ki, demokratiyanın mərkəzi sayılan Avropa həmişə İslam dininə qarşı olmuş və müsəlman dövlətlərini məhv Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|