İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
86 86 illərdə milli formaya salınaraq siyasi-ideoloji mənada Azərbaycan türkçülüyü ideyası – azərbaycançılıq kimi meydana çıxmışdır. Bu baxımdan, 1900-1910-cu illərdə Ə.Hüseynzadənin «Osmanlı türkçülüyü»nü bütün Türk-İslam dünyasının oyanışı və birliyi kimi görməsinə başlıca amil, başqa türk millətlərindən (Azərbaycan türkləri, Krım türkləri, Türküstan türkləri, İran türkləri və b.) fərqli olaraq onların siyasi müstəqilliyə və gücə sahib olmaları ilə bağlı olmuşdur. O hesab etmişdir ki, məhz Türkiyə türkçülüyü bütün türk millətləri üçün bir güc və ideoloji mərkəzə çevirildiyi təqdirdə başqa türk elləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri də uğur qazana bilərlər. Bu mənada bəzi müəlliflərin (A.Balayev və b.) o fikiri ilə razılaşmırıq ki, Hüseynzadə türk birliyinə əsaslanan «osmanlı türkçülüyü» ideyası ilə digər türk millətlərini osmanlı millətinin içərisində əritməyə çalışmışdır [51, 27]. Bizcə, Ə.Hüseynzadənin «Osmanlı türkçülüyü»nü bütün türklüyün nüvəsi kimi götürməsi Azərbaycan türkçülüyünün ziddiyyəti kimi deyil, əksinə təkan- verici amili kimi baxmaq lazımdır. M.Ə.Rəsulzadə doğru qeyd edirdi ki, həmin dövrdə Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu və onların həmfikirlərinin irəli sürdükləri ümumi türkçülük ideyası ayrı-ayrı türk etnoslarında (azərbaycanlıları, krımlıları, tatarları, türkmənləri və b.) müstəqillik eşqi yaradaraq onları inqilabiləş- dirmişdi: «Ancaq onlar ayrı-ayrılıqda qarşılarındakı yağıların çox böyük güclərinin qorxusundan özgürlükdən, müstəqillikdən söz belə açamazdılar. Bununla belə, onların kiçik ellər yox, ünlü tarixi, eləcə də gələcəyi olan çoxmilyonlu ulusun üzvləri olmalarını anlamaları, doğal olaraq ümidlərini artırıb, yüzilin yağısı ilə dönmədən çatışmaya çağırırdı» [179, 52]. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 87
Bu o deməkdir ki, Ə.Hüseynzadə həmin dövrdə ayrı-ayrı türk dövlətlərinin yaranması ideyasını müdafiə etməsə də, birmənalı şəkildə ona qarşı da olmamışdır. Sadəcə, Ə.Hüseynzadə dövrün reallıqlarından çıxış edərək yeganə müstəqil olan Türkiyə türkçülüyünü gücləndirməyə və möhkəmləndirməyə çalışmış, bu yolda digər türk millətlərinin ona dəstək verməsinin vacibliyini vurğulamışdı. Bu baxımdan o hesab etmişdir ki, çar Rusiyasının əsarəti altında olan türk-tatar xalqları da, ilk növbədə Türkiyə türkçülüyünü müdafiə etməlidirlər. Fikrimizcə, türkçülük nəzəriyyəsi açısından bu mülahizə həmin dövr üçün gerçəkçi baxış idi. Çünki yenicə “İslam birliyi” ideyası ilə türkçülüyü bir-birindən ayırmağa başlayan və bunu bəzən istəməyərəkdən edən milli mütəfəkkirlər, o cümlədən Ə.Hüseynzadə üçün türkçülük ruhunun parçalanması, yəni ayrı-ayrı etnik-milli türkçülüyə bölünməsi çox yad və uzaq bir hiss idi. Bu məsələləri çox doğru dəyərləndirən milli ideoloq Rəsulzadə yazırdı: «Panislamizdən qurtulan türk ictimai-siyasi düşüncəsi birdən-birə indi çatdığı gerçək milli ideyaya o anda çata bilməzdi. Bu psixoloji baxımdan aydındır. Müharibə və ümumi təhlükə şəraitində “İslam birliyi” kimi böyük və əhatəli şüardan imtina edən millətçilər onun əvəzinə eyni təsir gücünə malik bir şüar irəli sürməli idilər. Bu, ancaq milli birlik ola bilərdi: «Din birliyi çağı keçdi, indi tarixi uluslar-millətlər irəli aparır. Yaşasın, Dunaydan Altayadək türk uluslarının birliyi!»» [179, 51-52]. Siyasi-ideoloji türkçülükdən etnik türkçülüyə keçid isə yalnız o zaman baş verdi ki, 1911-1913-cü illərdə Türkiyə Balkanlarda məğlub duruma düşdü və bununla da, türkçülüyün nüvəsi olmaqdan kənara çıxdı. Məhz bu hal türkçülükdə yeni bir dönəmin başlanğıcı oldu və bir çox türkçülər romantik-özəkçilik www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
88 88 türkçülükdən (Türk birliyi-Turan birliyi) müəyyən qədər uzaqlaşaraq, etnik-milli türkçülüyə meyil göstərdilər. Doğrudur, Ə.Hüseynzadə bu halda da, daha çox Türk birliyi ideyasına sadiq qalmışdır. Ancaq bu, Hüeynzadənin ümumi türkçülükdən yaranmış Azərbaycan türkçülüyünü və onun nəticəsi olan Azər- baycan Cümhuriyyətini qəbul etməsinə heç də əngəl olmamışdır. Hər halda onun Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə qələmə aldığı «Azərbaycanda düşündüklərim» adlı məqaləsi bunun bariz nümunəsidir. Belə ki, 1918-ci ildə Türkiyə hökuməti tərəfindən Ə.Ağaoğlu ilə birlikdə milli dövlət qurulması məsələ- sində Cümhuriyyətin ideoloqları ilə fikir mübadiləsi aparmaq üçün Azərbaycana gələn Ə.Hüseynzadə yazırdı: «Hilali- Əhməriyyənin bayrağı bizimkinin eyni olan fəqət al rəngli milli bayrağında bəyaz hilal qarşısında beş şualı yerinə səkkiz şüualı bir yıldız bulunan məmləkətdən, Qafqasiya Azərbaycanından, Azərbaycan Cümhuriyyətindən, daha doğrusu Qafqasiya Türk dövlətindən bir az bəhs etmək istərəm» [111, 366]. O qeyd edirdi ki, Azərbaycan türk dövlətini çiyin-çiyinə qoruyan Türkiyə və Azərbaycan türkləri bir-birlərini mükəmməl anlayırlar: «…Çünki Azərbaycan avam xalqı ilə Anadolu köylüsünün dili lap
bir-birinin eynidir! Bir-birini anlamayanlarsa rus məktəblərində yetişib lisanları ruslaşmış olan Azərbaycan oxumuşları və İstanbulun seçilmişlər ailəsinə məxsus istilahlar işlədən şəxslərdir» [111, 367]. Azərbaycan və Türkiyə türklərinin bir-birinə qovuşmasını tarixi hadisə, təbii bir cərəyan kimi qəbul edən Hüseynzadənin fikrincə, hər iki türk millətinin bir-birinə qarışması ilə bütün türk milləti müasirləşmiş, güclənmiş və bütövləşmiş olacaqdır. Belə ki, imperializm, nasiyonalizm və sosializm cərəyanlarının faciəli fəaliyyət mərkəzinə çevrilən Azərbaycan, Azərbaycan türkləri bu müxtəlif Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|