İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «osmanlı türkçülüyü»
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 83
Ə.Hüseynzadə tərəfindən daha öncə irəli sürülmüş, yəni «Həyat»ın ilk məqaləsindəcə prinsip etibarilə müəyyənləşdirilmişdir. İkincisi isə, bu «üçlü» düstur sonralar yalnız Türkiyə türkçülüyü deyil, Azərbaycan türkçülüyü ideya- sının da yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Hər halda Hüseynzadə 1900-1910-cu illərdə bu «üçlü» düsturu irəli sürərkən konkret nə Azərbaycan və Azərbaycan türkçülüyünü, nə də Türkiyə və Türkiyə türkçülüyünü nəzərdə tutmuşdur. Fikrimizcə, o, həmin dövrdə nəzəri-fəlsəfi yönlü «üçlü» düsturunu bütün Türk-İslam dünyası üçün irəli sürmüş, ondan sonralar bütün Türk millətləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri (M.Ə.Rəsulzadə və b.) və Türkiyə türkləri (Z.Gökalp və b.) eyni dərəcədə yararlanmışlardır. Deməli, Ə.Hüseynzadə nəzəri-fəlsəfi şəkilə salmağa çalışdığı «üçlü» düsturunun reallaşmasını Türkiyə, Rusiya, o cümlədən Azərbaycan çərçivəsində məhdudlaşdırmayaraq bütün türk və müsəlman dünyası bütöv- lüyündə görmüşdür. Fikrimizcə, 1900-1910-cu illərdə Ə.Hüseynzadə nə qədər müasir ruhlu Türk-İslam birliyindən çıxış etsə də, bunun hədəflərinin qeyri-müəyyənliyini dərk etmiş və onunla müqayisədə konkretliyə daha yaxın olan «osmanlı türkçülüyü» ideyasını müdafiə etmişdir. Bu isə, müəyyən qədər bütün türklərin Turan dövlətində (turançılıq-«panturanizm») birləşməsi ideyası ilə səsləşirdi. Bu baxımdan onun «Osmanlı türkçülüyü» ideyasını müdafiə etməsində iki əsas faktor: 1) siyasi-ideoloji; 2) mənəvi-mədəni amillər mühüm rol oynamışdır. Y.Akçuraoğlunu təbrincə desək, İstanbulu türk-islam dünyasının siyasi-ideoloji mərkəzi kimi görən Hüseynzadə siyasətdə olduğu kimi, dil və ədəbiyyatda da, mərkəzi Osmanlı olmaq üzrə türkçülüyə, yəni
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
84 84 osmanlı türkçülüyünə, hətta panturançılığa təkan verən ilk ziyalıdır [22, 212]. Bununla bağlı, bir məsələni xüsusilə qeyd etmək istərdik ki, Ə.Hüseynzadə siyasi-ideoloji mənada «osmanlı milləti», «osmanlı millətçiliyi»nin deyil, mərkəzi İstanbul olan «osmanlı türkçülüyü»nü müdafiə etmişdir. Çünki «osmanlı milləti» türk olmayanları da özündə əks etdirdiyi halda, «osmanlı türkçülüyü» Türk imperiyası olan Osmanlının digər türk toplumları üzərində təsirini ifadə etmiş olurdu. Y.Akçuraoğlu yazır: «Xüsusən «Füyuzat»da nəşr olunan məqalələrinin məzmun və biçimindən Hüseynzadə Əli bəyin türk, türkçü, hətta Osmanlıçı olduğuna dərhal qərar verilir. Bütün türklər arasında Osmanlı türkcəsinin yayılmasını, bütün türklərin ədəbi dilinin Osmanlı türkcəsi olmasını istəyir və özü yazılarını olduqca təmiz Osmanlı ədəbi türkcəsi ilə, o zamanlar İstanbulda mötəbər yeni ədəbiyyat cədidə üslubu ilə yazır. Siyasi cəhətdən Osmanlı dövlətini, Osmanlı türklüyünü bağımsız türklüyün nüvəsi sayır. Bu baxımdan, bütün türklük məsələsində görüşü, «Üç tərzi- siyasət»in türkçülük fikrinə yaxın deməkdir» [22, 210]. Ancaq Akçuraoğlundan fərqli olaraq, Ə.Hüseynzadə türkçülüyün siyasi-ideoloji nüvəsinin Rusiya deyil, Osmanlı Türkiyəsinin olduğunu irəl sürmüşdür. Buna səbəb kimi Rusiyadakı türk məmləkətlərinin və türklərin siyasi baxımdan əsarətdə olmasını göstərən Ə.Hüseynzadə hesab edirdi ki, yalnız siyasi və hüquqi cəhətdən müstəqil türk dövlətində türkçülük inkişaf edərək başqa türk ellərini öz ətrafında birləşdirə bilər. Onun fikrincə, yaxın zamanda isə Türk-İslam dünyasının oyanışı, inkişafı və yüksəlməsi Osmanlı dövləti, Osmanlı türklüyü ilə bağlıdır. Məhz Türkiyə türkçülüyü bütün türklər üçün siyasi güc və ideoloji mərkəzə çevrilərsə bundan Rusiya
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 85
türkləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri və başqa türk xalqları da qazanacaqlar. Bu baxımdan müstəqil və ideoloji baxımdan daha çox təşkilatlanmış «Osmanlı türkçülüyü» bütün türk dünyasının mərkəzi rolunu oynaya bilər. Eyni zamanda, o, «Osmanlı türkçülüyü»nü və turançılığı Rusiya türkləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri arasında aparılan ruslaşdırma siyasətinə qarşı qoymuşdur. Başqa sözlə, o, bu ideyaları ötən 60-70 il ərzində Qafqazda çar Rusiyasının ruslaşdırma, xristianlaşıdrma o cümlədən, Güney Azərbaycanda son dövrlərdə güclənən iranlılığa, yaxud da farslaşdırma ideolojisinə qarşı irəli sürmüşdür [22, 236-237]. Bu da bir daha göstərir ki, müsəlman və türk dünyasının qurtuluşu üçün irəli sürülən milli-dini birlik ideolojisi baxımından Ə.Ağaoğlu üstünlüyü siyasi islamçılığa, Y.Akçuraoğlu isə siyasi türkçülüyə verdiyi halda, Ə.Hüseyn- zadə ilk baxışdan, onlardan fərqli olaraq türk-islam birliyinin vəhdəti mövqeyindən, yəni «ikili» düsturdan çıxış etmişdir. Ancaq bunun zahirən belə olduğunu, hələ o vaxt dərk edən Akçuraoğlu qeyd etmişdir ki, əslində Ə.Hüsenyzadə də, onun kimi daha çox türkçülük ideyasının tərəfdarı olmuş, hətta Azərbaycan türkləri arasında «mədəni və siyasi türkçülük hərəkatı»nın ilk yaradıcısı olmuşdur [22, 203-204]. Fikrimizcə, burada Y.Akçuraoğlunun Ə.Hüseynzadəni siyasi türkçülük hərəkatının deyil, «mədəni və siyasi türkçülük hərəkatı»nın ilk yayıcısı kimi qələmə alması da təsadüfi deyildir. Bu bir daha göstərir ki, 1900-1910-cu illərdə Azərbaycanda etnik türkçülük hərəkatı rüşeym şəklində olmuş, hələlik konkretlikdən (Azərbaycan türkçülüyü-azərbaycançılıq) uzaq olaraq daha çox ümumi türkçülük (bütün türklərin mənəvi-ideoloji birliyi) xarakter daşımış, bu hərəkat Vətənimizdə yalnız 1910-1920-ci Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|