İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

206 

206 

mötəcaviz  ordu  təmin  edirlər  ki,  həyat  və  məmat 

mücadiləsində  qalan  Türkiyəni  xilas  üçün  gedir.  Əfəndilər, 

Türkiyə  Azərbaycanın  xilaskarıdır.  Amali  milliyyətimizin 

təbcil  eylədiyi  müqəddəs  bir  məmləkətdir.  Onun  xilasına 

gedən  qüvvəti  biz  məmnuniyyətlə  istiqbal  və  teşyi  edərik. 

Fəqət  bir  şərtlə  ki,  bu  qüvvət  bizim  hürriyyətimizi, 

istiqlalımızı  çeynəməsin.  Halbuki,  əfəndilər,  bizə  sormadan 

hüdudumuzu  keçən  hər  hansı  bir  qüvvət  dostumuz  deyil, 

düşmənimizdir...  Biz  buraya  millətin  iradə  və  arzusuyla 

gəldik,  bizi  buradan  yalnız  qüvvət  və  süngü  çıxarmalıdır» 

[230,  146-147].  Ancaq  Rəsulzadənin  də  yazdığı  kimi,  həmin 

dövrdə  «türklərin  Azərbaycan  üzərində  mənəvi  nüfuzundan 

istifadə ilə bolşeviklər Yaxın Şərqdə özlərini o qədər sevdirə 

bildilər  ki,  bunlar  müsəlmanların  könülünü  fəth  edərək, 

Azərbaycanın 

istila 

deyil, 

əksinə, 

İstanbulu 

belə 

qurtaracaqlarına inandırdılar… Hətta iş o mərhələyə gəlmişdi 

ki,  küçə  baqqalları  belə  bolşevikin,  artıq  gördükləri 

«spekulyasion»  düşməni  olmadığına  inanmışdılar,  dargörüşlü 

ittihadçılar  da  Qarayevin  qızıl  yalanlarına  qapılmışdılar. 

Düşünürdülər  ki,  Rusiya  gələcək,  Ermənistanı  ortadan 

qaldıracaq  və  ordularını  Mustafa  Kamal  Paşanın  yardımına 

göndərəcəkdir.  Yalanın  ömrü  az  olur.  Xalq  hikmətincə  açıq 

olan bu həqiqət bir daha isbat olundu» [188, 50-51].  

Göründüyü  kimi,  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin 

işğalında  Rəsulzadə  və  onun  silahdaşlarının  türkçü 

ideolojisinin  başarısızlığı  deyil,  A.Balayevin  də  qeyd  etdiyi 

kimi,  Türkiyə  və  Sovet  Rusiyası  arasındakı  isti  münasibətlər 

həlledici  rol  oynamışdır  [51,  198-199].  O  zaman  Türkiyənin 

rəhbərləri  başda  Mustafa  Kamal  olmaqla,  hesab  edirdilər  ki, 

az  qala  bütün  Qərb  ölkələrinin  Türkiyəyə  müharibə  açdıqları 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

207 

bir  vaxtda  türklərin  bolşeviklərlə,  yəni  Sovet  Rusiyası  ilə 

əməkdaşlıq etməsi məcburidir [25, 12-13].  Xüsusilə, Türkiyə 

və  Azərbaycandakı  bəzi  kommunist  düşüncəli  qüvvələrin 

(Xəlil paşa, Kazım Qarabəkir paşa, N.Nərimanov, Ə.Qarayev 

və  b.)  Sovet  Rusiyasına  həddən  artıq  etimad  göstərməsi, 

xüsusilə  Azərbaycan  Milli  hökumətinin  Sovet  hökuməti  ilə 

əvəz 

olunmasının 

zəruriliyi 

ilə 

bağlı 

mülahizələr 

Azərbaycanın  faciəsi,  yəni  Milli  hökumətin  devrilməsi  ilə 

nəticələnmişdir.  Hər  halda,  bunu  yalnız  Azərbaycan 

tədqiqatçıları  deyil,  bir  sıra  Türkiyə  alimləri  –  Tarık  Zafer 

Tunaya, Doğan Avçıoğlu, Səlahəddin Tansel, Aclan Sayılqan 

və başqaları da etiraf ediblər [52, 261; 25, 66]. Bu baxımdan 

Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  süqutunda  milli  ideoloqların 

başarsızlığını önə çəkmək bir o qədər də inandırıcı deyildir. 

Sadəcə,  etiraf  etmək  lazımdır  ki,  Türkiyənin  və 

Azərbaycanın  bəzi  ideoloqları  (Mustafa  Kamal,  Xəlil  paşa, 

N.Nərimanov  və  b.)  ilk  dövrlərdə,  doğrudan  da  Sovet 

Rusiyasına  etimad  göstərmiş,  onun  sovetləşmə  ideyasının 

Azərbaycanda  reallaşmasında  ya  maraqlı  olmuş,  ya  da  bu 

prosesdə birbaşa şəkildə iştirak etmişlər. Ancaq sonralar onlar 

Sovet  Rusiyasının  «sovetləşmə»  ideyası  adı  altında  işğalçılıq 

siyasətini  anlamışdılarsa  da,  artıq  çox  gec  olmuşdur.  Bunu, 

Türkiyə  Cümhuriyyətinin  qurucusu  Atatürk  də,  Sovet 

Azərbaycanının rəhbəri N.Nərimanov da etiraf etmişlər. Yəni 

onlar  «sovetləşmə»dən  Azərbaycanın,  müəyyən  mənada  da 

Türkiyənin  də  qazanacağını  ümid  etdikləri  halda,  Sovet 

Rusiyasının iküzlü və riyakar siyasəti nəticəsində, N.Nərima-

novun təbrincə desək, Azərbaycan yalnız müstəqilliyini deyil, 

həm də torpaqlarını itirmişdir.  

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

208 

208 

Hər  halda,  işğalın  ilk  günlərində  dünya  dövlətləri,  o 

cümlədən  Türkiyə  qarşısında  müstəmləkəçilik  siyasətini 

pərdələmək üçün sözdə müstəqil Sovet Azərbaycanını rəsmən 

tanıdığını  bəyan  edən  Sovet  Rusiyası  çox  keçmədən, 

İ.V.Stalinin  «kommunistlərin  bir  hissəsinin  digərindən 

müstəqilliyi  ola  bilməz»  mülahizəsi  ilə  onun  müstəqilliyinin 

formal  olduğunu  da  ortaya  qoymuşdu  [45,  56].  Bu  məqsədlə 

də  Moskvadan  Bakıya  göndərilmiş  bolşevik  emissarları  – 

Pankratov, 

Q.N.Kaminski, 

S.Orconikidze, 

Lominadize, 

S.M.Kirov,  L.Mirzoyan,  Sarkis,  A.Mikoyan  və  başqaları 

Azərbaycanda  hər  cür  milliliyin  əleyhinə  mübarizə  aparmış, 

milli  ziyalılara  qarşı  repressiya  siyasəti  yürütmüşlər.  Bu 

baxımdan ABŞ tədqiqatçısı Tadeuş Svyatoçovski  «Rusiya və 

Azərbaycan:  sərhədyanı  bölgə  keçid  dövründə»  əsərində 

doğru  yazır  ki,  Sovet  rejimi  «həm  Azərbaycanda  yerli  dar 

düşüncəni,  həm  də  güclü  şəkildə  ruslaşdırmanı  təşviq  edirdi. 

Bu  iki  istiqamətdə  aparılan  əməliyyat  keçmişlə  əlaqələri 

kəsmək  və  Azərbaycanın  sovet  sisteminə  inteqrasiya 

edilməsini  sürətləndirmək  məqsədi  güdürdü»  [203,  174]. 

Beləliklə,  Mərkəzin  müstəqil  Sovet  Azərbaycanı  ideyasına 

qarşı olan bu cür mövqeyindən, yəni bir tərəfdən vəd verilmiş 

müstəqilliyin  təmin  edilməməsi,  digər  tərəfdən  isə  Sovet 

Azərbaycanı rəhbərliyinin rus, erməni, yəhudi və onların yerli 

əlaltılarından  ibarət  olması  milli  məsələnin  meydana 

çıxmasına  səbəb  olmuşdu.  Milli  məsələyə  münasibətdə  isə 

bir-birinə  əks  cəbhədə  dayanan  iki  qüvvə:  1)  «sollar»;  və  2) 

«sağlar» var idi. 

Azərbaycan  «sollar»ının  Mərkəzə  meyilli  siyasəti.  

Mərkəzin müdafiə etdiyi «sollar» adlandırılan müstəmləkəçi-

mərkəzçi  bolşeviklərin  arasında  yuxarıda  adını  çəkdiyimiz 

---