International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 967
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 968
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 967 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan formalaşdırmışdır. Zamanın formal əlaməti kimi burada –dı 4 qrammatik ünsürü mətnin ümumi məzmununu keçmiş zamana bağlayır. Daha diqqətçəkən məqam isə leksik səviyyədə zaman məzmunu ifadə edən “dəmbədəm” sözündən istifadədir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində saatbasaat, anbaan, hər ləhzə, hər dəqiqə, hər vaxt, daim, getdikcə sözləri ilə mənası açıqlanan [2, s.580] dəmbədəm zaman zərfinin seçilməsi bəndin ahəngdarlığını daha da artırmışdır. Sözün fonetik tərkibində [d], [b], [m] samitləri müxtəlif sözlərdə işlənərək, bəndin ümumi fonetik sistemi ilə səsləşməsi nəticəsində fonetik səviyyədə obrazlılıq yaratmışdır. B. Vahabzadənin 1966-cı ildə yazdığı “Təzadlar” poeması isə başdan-başa zamanın bədii-fəlsəfi estetikası ilə cilalanmışdır. Zaman ətrafında fəlsəfi mühakimələr B.Vahabzadə poeziyasında xüsusi bir xətt təşkil edir. Dolandım səhər-axşam Başına dünyamızın. Gördüm: Günün,
Zamanın Əməlləri Yaraşmır Yaşına dünyamızın. Çox qocadır ərzimiz Ancaq,
Başqadır bizim Ərzimizə ərzimiz. Tarixdən də qocadır, Zamandan da qocadır, Ancaq qocaman deyil, Onu belə qocaldan Vaxt deyil, Zaman deyil. Bir kainat əks olur Bəzən bircə qətrədə. Bir damlada, gilədə. O, necə qocadır ki, Dərk edə bilməmişdir Öz-özünü hələ də. [3, s.118-119] Yuxarıdakı nümunədə səhər-axşam, hələ kimi birbaşa zaman ifadə edən sözlər özündə zamanın fəlsəfi dərkini cəmləşdirən gün, zaman, yaş, qoca, tarix, vaxt kimi zaman ifadə etməyən, yaxud birbaşa zaman ifadə etməyən sözlərlə əlaqələnərək, şairin həyati müşahidələrini zaman konsepti çərçivəsində aparılan fəlsəfi mühakimələrdə ümumiləşdirir. Zaman, vaxt, gün kimi semantik vahidlər isə bədii obraz səviyyəsinə yüksələrək, leksik səviyyədə obrazlılıq özünü göstərmişdir. Obrazlılıq daha çox özünü metaforaların yaranmasında göstərir. Bu da əslində həmin semantik vahidlərin bədii mühakimələrin mərkəzində dayanaraq obraza çevirilməsi ilə bağlıdır. “Günün, zamanın əməlləri yaraşmır”, “onu belə qocaldan vaxt deyil, zaman deyil” kimi ifadələrlə yaranmış metaforalar fikrin ifadəsində zaman konseptinin xətlərini daha da qalınlaşdırmışdır. Məmməd Arazın “Professor Gülə Məktub” şeirindən verilmiş parçada isə həm morfoloji-sintaktik strukturda, həm də leksik-semantik qatda bədii qavrayışın məntiqi yekunu kimi ortaya çıxmışdır. Daha dozmür, uçuram Əsrimin indisinə. Xəzər kimi hayqırır indi sinəm; Xəzəri qorumağa Silah istəyir,
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 968 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Yunan əsatirindən Allah istəyir, Dənizlər Allahı! Yox, professor, sabahı Sabah bu gün qorumalıyıq! Sabahın bu günkü kefindən qorunmalıyıq! Sabah bərəkət olmur! Qənaət olmayanda, Bərəkət sərvət olmur... Biz bağların barını Ömürlük dərsək, Gələcək nəsilə Quru ağac versək, Adımızı, ruhumuzu Çəkərlər dara. Sümüyümüzü yığıb Qoyarlar toplara... [4, s.67] Morfoloji-sintaktik konstruksiyada ifadə olunan indiki zaman konsepti (dözmür, uçur, hayqırır,
morfoloji-sintaktik konstruksiyada ifadə olunan gələcək zaman konseptini (qorumalıyıq, qorunmalıyıq, dərsək, versək, dara çəkərlər, toplara qoyarlar) leksik-semantik qatda ifadə olunan gələcək zaman konsepti ifadə edən sabah sözünün misralarda təkrarı ilə ifadə etmək istədiyi fikri emosional tərzdə biçimləndirmişdir. Zaman konseptinin leksik-semantik yükü ilə cilalanmış ömürlük sözü həmişəlik mənasında işlənərək, bir insan ömrünə bərabər vahid zaman anlayışı yaradır. Göründüyü kimi, zamanın bu cür uyğunlaşdırılması, zamandan istifadənin sadalanan üsulları misralarda estetik, emosional-ekspressiv zaman harmoniyası yaratmışdır. Bədii düşüncədə zamanın öyrənilməsi tədqiqat üçün əlverişli imkanlar yaradır. Obrazlı dil, zəngin məcazlar sistemi zamanın ifadəsində də özünü göstərir. “Dilşünasların və filosofların metod və üsulları çoxdur. Bu fənləri kəskin ayırmaq yox, bir-birini tamamlayan tərəflərini nəzərə almalıyıq. İkisi arasında mübadilə imkanlarını sübut etmək üçün bir neçə nümunə göstərə bilərik. “Kitab dilçiliyi və Fəlsəfə bu günə qədər davam edir, struktur dilçilik analitik fəlsəfəni yeni bir texnika ilə təmin edir. Hal-hazırda gedən inkişaf bu xəttin təbii davamıdır.” (Zeno Vendler). J. L. Austinə görə adi dil filosofları vasitəsilə elmi tədqiqatlara verilən töhfə şübhəlidir: “Dilçiliyin fəlsəfə halına gətirdiyi xətlər boyunca fəlsəfə aparıcı rola malikdir. Hesab edirəm ki, fəlsəfə dilçiliyin müəyyən konsepsiyalarından istifadə edərək, ortaya çıxan problemlərin analitik araşdırılmasında aparıcı rola malikdir.” [5, s.143] Qavrayışın məfhuma çevirilməsi prosesində zamanın konseptual dərki elmi yaradıcılıqda da ayrıca bir istiqamət təşkil edir. Elmi yaradıcılıq prosesində zamanın linqvistik məzmunundan daha çox, zamanın fəlsəfi məzmununun dərki aparıcı rola malikdir. Əslində zamanın koqnitiv kateqoriya kimi dərki zamanın fəlsəfi dərkindən başlayır. Zamanın dil qatında ifadə vasitələri isə onun linqvistik istiqamətdə tədqiqatına şərait yaradır. Buradan belə bir qənaətə gələ bilərik ki, zamanın koqnitiv kateqoriya kimi tədqiqatı daha ümumi məsələ olub, özündə zamanın fəlsəfi və linqvistik istiqamətdə tədqiqatını cəmləşdirir.
1.
Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı: Şərq-qərb, 2006, 278 s.
2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I c., Bakı: Şərq-qərb, 2006, 740 s. 3.
4.
Məmməd A. Seçilmiş əsərləri. I c., , Bakı: Lider Nəşriyyat, 2004, 224 s 5.
Chomsky N. Language and Mind. Cambridge University Press, 2002,209 p. 6.
Robert J. S., Karin S. Cognitive Psychology, sixth edition, 609 p. www.cengage.com/highered 7.
Abdullayev S. Dil və bədii qavrayış. Bakı: yazıçı, 1984, 167 s. 8.
Evans V. and Green Melanie. Cognitive Linguistics. Edinburgh University Press Ltd, 2006, 851 p. Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|