İpek yolu è ипек йолу реäАÊсийа ùейяти: Аêèô Ìóñàéåâ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metod və statistik göstəricilər
əşyalar və gildən hazırlanan əşyalar istehsalı sahələrinin Türkiyənin ən vacib sahələri olduğunu müəyyən etmişlər. Əsas tərəfdaşlar içərisində isə ilk 10 ölkənin Almaniya, İn- giltərə, İtaliya, Fransa, İspaniya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, ABŞ, Rusiya, Rumıniya və İraq olduğu müəyyən edilmişdir. İxracda ən vacib on sahə üzrə Türkiyə ilə eyni bazarlara məhsul satan rəqib ölkələrin İtaliya, Fransa, Almaniya və Çin olduğu qənaətinə gəlinmişdir [3, s.39]. Abebayehu Tegenenin müəllifi olduğu “Afrika ölkələri nümunəsində ixrac gəlirlərinin qeyri-sabitliyi və ixracın diversifikasiyası” adlı tədqiqat işində də Afrika ölkələrinin ixracının diversifikasiya səviyyəsi GHİ vasitəsilə qiymətləndirilmişdir. Tədqiqat zamanı müəllif belə qənaətə gəlmişdir ki, Afrika ölkələrinin, xüsusilə də ən zəif inkişaf etmiş Afrika ölkələrinin ixracı yüksək səviyyədə ixtisaslaşmışdır. Başqa sözlə, ixracın həm əmtəə, həm də tərəfdaşlar üzrə strukturu aşağı səviyyədə diversifikasiya edilmişdir. Qiymətləndirmələri bir qədər də dərinləşdirən Abebayehu Tegene ixrac gəlirlərində baş verən qeyri-sabitliyin əsas səbəbi kimi həmin ölkələrin ixracının az sayda məhsullardan ibarət olduğunu və ixrac gəlirlərinin coğrafiyasında yüksək ixtisaslaşmanın mövcud olduğunu qeyd etmişdir [4, s. 58]. Benton F. Massell 1970-ci ildə çap etdirdiyi “İxracın qeyri-sabitliyi və iqtisadi struktur” adlı məqaləsində 58 ölkə (19-u inkişaf etmiş, 39-u LDCs) üzrə apardığı tədqiqatın nəticələrini ümumiləşdirmişdir. Bu tədqiqat işində müəllif əvvəlcə GHİ vasitəsilə sözügedən ölkələrin ixracının həm əmtəə, həm də tərəfdaşlar üzrə diversifikasiya səviyyəsini ölçmüş, sonra isə həmin ölkələrin iqtisadi strukturunu xarakterizə etməyə imkan verən, ixracda ərzaq və xammal məhsullarının ayrı-ayrılıqda paylarını (Rf və Rr), daxili istehlakın ümumi is- tehsaldakı payını (D), ixrac bazarının payı əmsalını (Z) hesablamışdır. Qeyd edək ki, tədqiqatın ekonometrik modeli aşağıdakı tənlikdə verilmişdir: I = b0 + b1C + b2G + b3Rf + b4Rr + b5log (D) + b6log (Z) + b7log (Y) + b8 M + b9 log (X) + e Yuxarıdakı tənlikdə müəllif apardığı hesablamaların nəticələri ilə yanaşı adambaşına düşən milli gəlir (Y) və mallar üzrə ixracın ABŞ dollarında ifadəsi (X) kimi statistik məlumatlardan da istifadə edərək ixrac gəlirlərinin qeyri-sabitliyi ilə bu ölkələrin iqtisadi strukturunda baş verən dəyişikliklər arasındakı əlaqəni ekonometrik üsullarla qiymətləndirmişdir [5, s.618-630]. Qeyd edək ki, belə tədqiqat işlərinə geniş yer vermək olar. Lakin onların əsas ortaq cəhəti ondan ibarətdir ki, müəlliflərin böyük əksəriyyəti ya HHİ, ya GHİ, ya da CR4 əmsalının metodologiyasına istinad edərək öz qiymətləndirmələrini aparmışlar. Bu baxımdan araşdır- mada Türkiyədə ixracın diversifikasiyasının qiymətləndirilməsi məqsədilə yuxarıda adı çə - kilən 3 indeksdən istifadə edilmişdir. Metod və statistik göstəricilər Metod Tədqiqatın əvvəlində də qeyd olunduğu kimi, ixracın diversifikasiyasının qiymətləndirilməsi üçün çoxsaylı indeks və əmsallar formalaşdırılmış və təhlillərdə istifadə n İPƏK YOLU n 1/2017 AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 6 edilmişdir. Bu cür indeksləri uzun-uzadı sadalamaq olar. Lakin sadə hesablanma metodologiyasına malik olması və daha dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verməsi səbəbindən biz hesablamalar zamanı Herfindahl- Hirschman, Gini- Hirschman və CRm (Concentration Ratio) indekslərindən istifadə etmişik. Herfindahl- Hirschman indeksi. Bu indeksdən ilk dəfə Albert O. Hirschman və Orris K. Herfindahl istifadə etmişdir. Lakin onlar bunu bir-birindən xəbərsiz etmişlər. Buna görə də, indeksin ilk dəfə hansı alim tərəfindən formalaşdırıldığını müəyyən etmək mümkün ol- mamışdır. Elə bu səbəbdən də, iqtisadi ədəbiyyatlarda qeyd olunan bu indeks əsasən Herfin - dahl-Hirschman (HH) indeksi kimi də şərh edilir [6, s.266]. Herfindahl-Hirschman indeksi bütün ixrac mallarının və ya tərəfdaşlarının ixracdakı pay- larının kvadratları cəmi kimi ifadə edilir. İndeksin riyazi təsviri aşağıdakı kimidir: (1) Ümumiyyətlə, ixrac mallarının və ya tərəfdaşların ümumi ixracdakı payının (faizlə) cəmini 100 qəbul etsək, HHİ ən çox 10.000 qiymətini ala bilər (ixracda bir malın və ya tərəfdaşın olduğu tam ixtisaslaşma vəziyyətində). Əgər ixracda bərabər ixrac payına sahib mallar və tərəfdaşlar varsa, HHİ sıfıra yaxınlaşır, lakin sıfır olmur [7, s.23]. İqtisadi ədəbiyyatlarda ixracın diversifikasiyası ilə bağlı aparılmış əksər tədqiqat işlərində HHİ 0 ilə 1000 arasında qiymət alarsa yüksək, 1000 ilə 1800 arası qiymət alarsa orta, 1800 ilə 10 000 arası qiymət alarsa zəif ixrac diversifikasiyasının olduğu kimi qəbul edilmişdir [8, s.78]. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, hazırkı tədqiqat işində biz də bu metodologiyadan isti- fadə edəcəyik. Gini-Hirschman indeksi. Məhsul və ölkə səviyyəsində intensivləşmənin qiymətləndirilməsində daha çox istifadə edilən GHİ aşağıdakı düsturla hesablanır [9, s.19]: GHİ=100*√(∑_(i=1)^n▒〖(X_(i,t)/X_t )^2 〗) (2) Bu tənlikdə istifadə edilən GHİ “t” ölkəsinin “i” sektorunda intensivləşmə indeksini; “n” araşdırılan sektor sayını; “Xi” t ölkəsinin “i” sektorunun ixracını; “X” isə “t” ölkəsinin cəmi ixracını göstərir. Başqa sözlə, bu indeks ölkənin mallar və tərəfdaşlar üzrə ixracının cəmi ixracdakı payının kvadrata yüksəldilməsi və daha sonra bütün mallar və ya tərəfdaşlar üzrə alınan nəticənin cəmindən kvadrat kökün alınaraq 100-ə vurulması yolu ilə hesablanır. Əgər GHİ hesablanarkən alınan qiymət 0-40 arasındadırsa, ixracın diversifikasiyası yüksək (ixtisaslaşma zəif), 40-100 arasındadırsa, onda ixracın diversifikasiyası zəifdir (ixtisaslaşma yüksək) [9, s.19]. CRm (Concentration Ratio) indeksi. CRm asan hesablanan bir ixtisaslaşma əmsalı olduğuna görə geniş istifadə olunmaqdadır. Bu əmsalı müəyyən saydakı müəssisə, məhsul, sahə və ya ölkənin ümumi paylarını izah edən bir anlayışdır. Burada CR1 ən böyük hissənin payı, CRm isə m-ci hissənin komulyativ payıdır. M-ci hissənin qiymətinin seçimi tamamilə sərbəstdir. AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ 7 n İPƏK YOLU n 1/2017 Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|