İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
58 
olmayan tam ədədlərin yerləşə biləcəyi maksimal sayı 255 olacaqdır. Yəni, mənfi olmayan 
tam  ədədlərin  dəyişmə  diapazonu  0-la  255  arasındadır.  İşarə  ilə  birlikdə  tam  ədəd  üçün 
yaddaşda 2 yuva ayrılır. Solda yerləşən ən yüksək mərtəbə işarə üçündür. Müsbət ədədin 
işarəsi  0,  mənfininki  1  qəbul  edilmişdir.  Bu  yerləşdirmə  qaydasına  ədədin  düz  kodu 
deyilir.  Məsələn, 
2
10
0
1111101001
2002
  ədədi  2  yaddaş  yuvasında  aşağıdakı  kimi 
yerləşəcəkdir: 
   
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1  0 
 
Bu halda müsbət ədədin maksimsl qiyməti 
1
2
1
n
A
 kimi hesablanacaqdır.  
Mənfi ədədin təqdimatı üçün əlavə koddan istifadə edilir. Bu, çıxma əməlini toplama 
ilə əvəz edərək işi asanlaşdırır.  
Məsələn, -2002 ədədi üçün əlavə kod aşağıdakı kimi təqdim edilir: 
Modulun düz kodu 
10
2002
 
0000011111010010 
Tərs kod 
İnvertləşdirmə 
1111100000101101 
 
1 əlavə edilməsi 
 1111100000101101 
+0000000000000001 
Əlavə kod 
 
1111100000101110 
 
4.5.2 Ədədlərin sürüşən vergüllü formatda təqdimatı. Qeyd edilmiş vergüllü format 
sadə  olsa  da  məhduddur.  Buna  görə  də  sürüşən  vergüllü  təqdimat  formatı  daha  geniş 
tətbiq edilir. Bu formatda A ədədi 
n
q
m
A
 kimi təqdim edilir ki, burada da: m  - ədədin 
mantissası, q – say sisteminin əsası, n - ədədin tərtibidir. Sürüşən vergüllü formatda ədədin 
normallaşdırılmış formasından istifadə edilir. Məsələn, 555,55 ədədinin normallaşdırılmış 
forması aşağıdakı kimidir: 
3
10
55555
,
0
55
,
555
 Bu yazılışda 0,55555 - mantissa (m), 3 – tərtibdir (n). 
Sürüşən  vergüllü  formatda  1  qat  dəqiqliyə  malik  olan  ədəd  4  bayt,  2  qat  dəqiqliyi 
olan  isə  8  bayt  yer  tutur.  Sürüşən  vergüllü  ədədin  təqdimatı  zamanı  mantissanın  işarəsi, 
tərtibin  işarəsi,  tərtibin  özü  və  mantissanın  özü  üçün  ayrıca  yer  ayrılır.  Tərtib  və  onun 
işarəsi  üçün  8  mərtəbə,  mantissa  və  onun  işarəsinə  isə  24  mərtəbə  ayrılır.  Soldan  sağa 

---

 
59 
tərtibin  işarəsi,  tərtib,  mantissanın  işarəsi  və  mantissa  yerləşdirilir.  Tərtibin  maksimum 
qiyməti 
10
2
127
1111111
 olduğundan, ədədin maksimal qiyməti 
38
127
10
8
6873037158
0469231731
7014118346
,
1
2
 
olacaqdır. 
Müsbət 
mantissanın 
maksimal qiyməti: 
7
)
3
,
2
3
(
3
,
2
)
3
,
2
10
(
23
23
10
10
1000
2
2
1
2
 olacaqdır.  
 
4.6 Mətn informasiyasının 2-lik kodlaşdırılması 
60-cı  illərin  sonundan  etibarən kompüterlər  mətn informasiyasının işlənməsinə  daha 
çox  tətbiq  edilməyə  başlamışdır.  İndi  dünya  üzrə  kompüterlərin  böyük  əksəriyyəti  mətn 
informasiyasının emalı ilə məşğuldur. Ənənəvi olaraq 1 simvolun kodlaşdırılması üçün 1 
bayt  ayrılır.  Bu  halda  256  simvol  kodlaşdırmaq  mümkündür.  Bu,  mətn  informasiyasını 
kodlaşdırmaq  üçün kifayətdir.  Beləliklə, insan  hərfi  şəklinə  görə,  kompüter  koduna  görə 
tanıyır.  0-dan  32-dək  ilk  33  kod  əməliyyatlar  (sətri  dəyişmək,  probel  daxil  etmək  və  s.) 
üçündür. 33-dən 127-dək latın əlifbasına, rəqəmlərə, hesab əməllərinə və durğu işarələrinə, 
128-dən 255-dək milli əlifbalara ayrılmışdır.  
Hal-hazırda Unicode adlı beynəlxalq standartdan istifadə edilir ki, bu da hər simvola 
2  bayt  yer  ayırır.  Bu  kodla  65536  simvolu  kodlaşdırmaq  mümkündür.  1997-ci  ildən 
Microsoft Windows&Office platforması Unicode keçmişdir. 
 
4.7 Şəkil və səsin analoq və diskret təqdim edilmə üsulları 
İnsan informasiyanı hiss üzvlərinin yaratdığı obrazlar formasında qəbul edir. Şəkil və 
səs obrazları müxtəlif informasiya daşıyıcılarında saxlana bilir. Şəkil və səs informasiyası 
həm  analoq,  həm  də  diskret  formada  təqdim  edilə  biləndir.  Analoq  siqnal  kəsilməzdir. 
Diskret  siqnal  kəsiləndir.  Analoq  şəkil  rənglərin  tədrici  keçidi  ilə, diskret  şəkil  isə  rəngli 
nöqtələrlə  yaradılır.  Analoq  səs  adi  qrammofon  valındakı  dalğalı  cığırlarda  saxlanır. 
Diskret səs audio kompakt diskdəki fərqli əks etdirmə sahələri ilə saxlanır. Analoq şəkil və 
səs  diskretləşdirilə  biləndir.  Bunun  üçün  kəsilməz  siqnalı  kiçik  kvantlara  bölmək 
kifayətdir.  Hər  bir  kvant  ayrıca  koda  malik  olur  və  beləliklə,  kəsilməz  (analoq) 
informasiya rəqəmlərlə ifadə edilmiş olur. 
 
4.7.1 Qrafik informasiyanın 2-lik kodlaşdırılması 

---

 
60 
Şəklin  məkanca  diskretləşdirilməsi.  Şəklin  kodlaşdırılması  onun  rəngli  nöqtələrə 
çevrilməsi  şəklində  həyata  keçirilir.  Hər  nöqtənin  koordinatları  və  rəngi  rəqəmlə  ifadə 
edilir.  Şəklin  keyfiyyəti,  bir  tərəfdən,  nöqtələrin  sayından  və  böyüklüyündən  asılıdırsa, 
digər  tərəfdən  də,  rəng  çalarlarının  sayından  (palitradan)  asılıdır.  Nöqtələr  kiçik  və 
çoxsaylı və rəng çalarları çox olduqca şəkil keyfiyyətli alınır.  
Rastr
94
  şəklin  yaradılması.  Qrafik  informasiya  monitor  ekranında  rastr  şəkli 
üslubunda alınır. Yəni monutor qrafik informasiyanı ekrana çıxararkən rastr kimi işləyir. 
Rastr  şəkil  xalça  çeşnisi  prinsipində  yaradılır.  Belə  ki,  xalça  çeşnisi  müxtəlif  rəngli 
ilmələrdən yaranan çinlərdən əmələ gəldiyi kimi, rastr şəkil də müxtəlif rəngli nöqtələrdən 
təşkil edilmış sətrlərdən yaradılır.  
Müasir fərdi kompüter monitorları 800x600, 1024x768 və 1280x1024 nöqtəli olurlar. 
Məsələn,  sətrlərində  600,  sütunlarında  800  nöqtə  olan  monitorda  480000  rəngli  nöqtə 
almaq  mümkündür.  Rəngli  nöqtə  kodları  videoyaddaşda  saxlanır.  Bütün  rənglər  göy, 
qırmızı və yaşıl rənglərdən alınır. 
 
4.7.2 Səs informasiyasının 2-lik kodlaşdırılması 
Səsin  zamanca  diskretləşdirilməsi.  Səs  müəyyən  tezlik  və  amplitudada  kəsilməz 
dəyişən dalğa mahiyyətli olduğundan, onun diskretləşdirilməsi zamanın kvantlaşdırılması 
şəklində  həyata  keçirilir.  Amplituda  böyük  olduqca  səs  gur,  tezlik  yüksək  olduqca  ton 
yüksək  olur.  Kəsilməz  səs  dalğası  xırda  hissələrə  bölünərək,  hər  birinin  özünəməxsus 
koordinatları olan fərqli nöqtələrə çevrilir. Səs nöqtələri həm də tezlik cəhətdən fərqlənən 
yaddaş obyektlərinə çevrilir. 
Müasir  səs  kartları  səsi  16-bitlik  kodlaşdırmağa  imkan  verir.  Bu  halda  siqnalın 
səviyyə müxtəlifliyi 65536-ya çatır.  
 
4.8. Kompüter qurğularının məntiqi əsasları 
 4.8.1 Baza məntiqi elementlər. Bunlar ―VƏ‖, ―VƏ YA‖ və ―DEYİL‖ elementləridir.  
―VƏ‖ məntiqi elementi girişə daxil olan iki siqnaldan (00 və ya 01 və ya 10 və ya 11) 
bir siqnal (0 və ya 1) hasil edir. Bu aşağıdakı fiziki sxemlə reallaşdırılır: 
                                                 
94
 Rastr – poliqrafiyada, avtotipiya hazırlama işində istifadə edilən torşəkilli optik cihaz. 

---