İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
54 
Mülahizələr  cəbri  mürəkkəb  mülahizələrin  məzmununa  varmadan  onların  doğru  və 
ya yalan olduğunu təyin etmək üçün yaradılmışdır. Burada hər bir mülahizəyə bir məntiqi 
dəyişən kimi baxılır.  
Fərz edək ki: 
1
x
=‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə dörd alınır‖ 
2
x
=‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə beş alınır‖ – kimi 2 sadə mülahizə vardır. Doğru 
mülahizə 1, yalan – 0-la qiymətləndirilərsə, onda 
1
x
=1, 
2
x
=0 alarıq. 
Yəni mülahizələr cəbrində istifadə edilən məntiqi dəyişənlər yalnız 2 qiymət (0 və 1) 
ala bilir. Mülahizələr üzərində müəyyən məntiqi əməllər icra etməklə mürəkkəb mülahizə-
nin  doğru  və  ya  yalan  olduğunu  aşkara  çıxarmaq  mümkündür.  Əsas  məntiq  əməlləri: 
―VƏ‖, ―VƏ YA‖, ―DEYİL‖. ―VƏ‖ məntiqi vurma əməli olub, konyunksiya adlanır. ―VƏ 
YA‖ məntiqi toplama əməlidir. Buna dizyunksiya deyilir. ―DEYİL‖ məntiqi inkar əməlidir 
ki, buna da inversiya deyilir. 
 
4.4.3. Riyazi məntiqin elementləri 
Kompüterin  aparat  və  proqram  vasitələrinin  fəaliyyət  məntiqini  təsvir  etmək  üçün 
riyazi məntiqdən istifadə edilir. 
Məntiqi dəyişən 2 qiymət alır: 0 və 1. 0-yalan, 1-gerçək deməkdir. 
x x
x
n
1
2
,
,
...,
  məntiqi  dəyişənlərinin  qiymətləri  çoxluğu  dəyişənlər  yığımı  adlanır. 
Məntiqi  dəyişənlər  yığınını 
n
  mərtəbəli  2-lik  ədəd  kimi  təsvir  edirlər  ki,  bunun  da  hər 
mərtəbəsi bir dəyişənin qiymətinə uyğundur. 
Məntiqi dəyişənlər yığınının (
x x
x
n
1
2
,
,
...,
) məntiqi funksiyası 
f x x
x
n
(
...,
)
,
,
1
2
elə funksiya-
dır ki, yalnız iki qiymət alır: 0 və 1. 
Məntiqi  funksiyanın  təyinolunma  oblastı  həmçinin  arqumentlərin  mümkün  yığınla-
rının sayından da asılıdır. İstənilən məntiqi funksiya gerçəklik cədvəlinin köməyi ilə verilə 
bilir.  Cədvəlin  sol  tərəfində  arqumentlərin  mümkün  yığınları,  sağ  tərəfində  isə  uyğun 
funksiyanın  qiyməti  verilir.  Lakin  arqumentlər  çoxsaylı  olduqda  cədvəl  münasib  olmur. 
Buna görə də mürəkkəb məntiqi ifadələri sadələşdirmək lazım gəlir. Beləliklə mürəkkəb 
məntiqi funksiya elementar funksiyalar vasitəsilə ifadə edilir. İstənilən mürəkkəblikdə olan 
məntiqi  funksiyanı  ifadə  etməyə  imkan  verən  elementar  məntiqi  funksiyalar  tam 
funksional sistem təşkil edir.  

---

 
55 
n
dəyişənli məntiqi funksiyaların ümumi sayı 
2
2
n
qədər olur. Beləliklə, 1 arqumentin 
4 funksiyası vardır: 
x
  
f x
0
( )
 
f x
1
( )
 
f
x
2
( )
 
f
x
3
( )
 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
Göründüyü  kimi, 
f x
0
0
( )
  və 
f x
3
1
( )
  sabitdir. 
f x
1
( )
  funksiyası  arqumenti  təkrar 
edir:
f x
x
1
( )
. 
f x
2
( )
 funksiyası isə arqumenti inkar edir: 
f x
x
2
( )
. 
2 arqumentli məntiqi funksiyaların sayı 16-dır: 
      
x
1
     
x
2
   
f
0
  
f
1
   
f
2
  
f
3
  
f
4
   
f
5
  
f
6
  
f
7
  
f
8
    
f
9
  
f
10
   
f
11
   
f
12
  
f
13
   
f
14
   
f
15
 
0     0     0    0    0    0    0    0    0    0    1     1     1     1     1     1     1     1 
0     1     0    0    0    0    1    1    1    1    0     0     0     0     1     1     1     1 
1     0     0    0    1    1    0    0    1    1    0     0     1     1     0     0     1     1 
1     1     0    1    0    1    0    1    0    1    0     1     0     1     0     1     0     1 
Göründüyü  kimi,  bu  funksiyalardan  6-sı  cırlaşmış  funksiyadır.  Bunlar 
aşağıdakılardır: 
f x x
0
1
2
0
( ,
)
    
f x x
x
3
1
2
1
( ,
)
     
f x x
x
5
1
2
2
( ,
)
 
f
x x
x
10
1
2
2
( ,
)
   
f
x x
x
12
1
2
1
( ,
)
    
f
x x
15
1
2
1
( ,
)
 
f x x
1
1
2
( ,
)
  və
f x x
7
1
2
( ,
)
  funksiyaları  uyğun  inversiya  (inkar)  funksiyaları  ilə  birlikdə 
təcrübədə  tez-tez  rast  gələn  tam  funksional  sistem  təşkil  edir.  Bu  sistem  3  elementar 
məntiq əməli ilə təşkil edilir: inversiya, konyunksiya və dizyunksiya. 
Konyunksiya  əməliyyatı  (
f
1
  funksiyası)    ilə  işarə  edilir.  Hərdən  nöqtə  ilə  əvəz 
olunur. Çox zaman nöqtə də atılır. 
Dizyunksiya  əməliyyatı  (
f
7
  funksiyası)    ilə  işarə  edilir.  İnkar,  konyunksiya  və 
dizyunksiya əməliyyatlarının gerçəklik qiymətləri  aşağıdakı kimidir: 
       İnkar                                    Konyunksiya                         Dizyunksiya 
x
 
x
 
x
1
 
x
2
 
x
x
1
2
 
x
1
 
x
2
 
x
x
1
2
 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
1 
 
 
1 
0 
0 
1 
0 
1 

---